İzmir karakolları

3. Basmane ve Çevresi Tarih, Kültür, Sanat ve Arkeoloji Günleri‘ne katılıp etkinliklerimize ve belgesel çalışmalarımıza katkı veren değerli büyüğüm Akın Hatipoğlu’nun vefatını yazık ki geç öğrendim. Zamanının büyük bir bölümünü araştırmaya ayıran Akın Hatipoğlu eski İzmir karakolları üzerine önemli bir belgeye imza atmış titiz bir araştırmacıydı. Bugün köşemi aramızdan zamansız ayrılan rahmetli Akın Hatipoğlu’na bırakıyorum.

1890 tarihli, Aydın Vilâyeti Salnamesine göre İzmir’de şu karakollar mevcut olduğunu görüyoruz:

Selvili Mescid (1960’lı yıllarda yıkıldı), Pasaport, Fasulye, Namazgâh (Agora’da, sonra İkiçeşmelik Karakolu oldu, daha sonra ayniyat, mahil-i inhidamdan yıkıldı), Çalgıcıbaşı, Göztepe (yol genişletme çalışmalarında yıkıldı), Peştemalcılarbaşı (Keçeciler daha sonra Anafartalar, en sonrada Polis Anı Evi), İkiçeşmelik (yol genişletme çalışmalarında yıkıldı, adını verdiği camiînin yanındaydı), Aziziye (önce sağlık ocağı oldu, daha sonra da yol genişletme çalışmalarında yıkıldı), Dolaplıkuyu, Hamidiye, Kemeraltı, Kemer.

İzmir’de münteşir Anadolu Gazetesi’nin haberinden; Çorakkapı (Basmane) Karakolu’nun 1 Aralık 1918’de hizmete girdiğini, yine 14 Ocak 1918 günlü Islahat Gazetesinin haberinden de; Karantina, Karataş ve Eşrefpaşa’da polis karakolları olduğundan haberdar oluyoruz.

Savaş yıllarının olağanüstü koşullarında zorlaşan şehir güvenliği, İzmir Valisi Rahmi Arslan Beyin (1913-1918), gayretleriyle sağlanabilmiştir. Asayişin pekiştirilmesi amacıyla daha önceden inşa edilen karakollara ilâveten; Çorakkapı, Göztepe, Gümrük, Aziziye ve Kemer’de yeni karakollar yapılarak hizmete açılmıştır. Yine Hizmet Gazetesi haberinden; Karataş, Göztepe ve Çikodiye karakollarının 1893-1894 yılları arasında restore edildiği ve bu amaçla 47.000 kuruşluk masraf edildiğini öğrenmekteyiz.

Şimdi bu karakollardan günümüze gelen ve Vali Rahmi Arslan zamanında yapılanlar şunlardır: Kemeraltı, Yenişehir (Kemer), Basmane (Çorakkapı), Anafartalar (Peştemalcıbaşı Merkezi – Keçeciler Karakolu,( şimdilerde Polis Anı Evi). Bunlardan başka Alsancak (Punto) ve Kantar Karakolları vardır. Ancak Kantar Karakolu tamamen yenilendiği için konu kapsamının dışında bırakılmıştır. Alsancak Karakolu ise; üzerindeki Fransızca “S . te des QUAIS de SMYRNE” ibaresinden, buranın depo olarak inşa edildiği anlaşılmakta ve sonradan karakola dönüştürüldüğünden inceleme dışı bırakılmıştır.

Kemeraltı Polis Karakolu

Anafartalar Caddesi No:75’te bitişik nizamda “ters-L” plânlı iki katlı bir binadır. Kâgir (taş + tuğla) ve ahşap malzemeyle inşa edilen yapının üstü; iki yana eğimli bir çatıyla örtülü olup, saçak altı ise sade silmelerle oluşturulan bir frizle uzanmaktadır. Giriş üzerinde at nalı formunda, ikiz kemerli bir pencere yer alır. Bu kemerlerin söveleri; üstte saçağa bağlanır, ortada ise bir üçgen oluşturur. Pencerelerin altında ise karakolun kitabesi yer alır.

At nalı şeklindeki bir kemerle güneyden girilen karakolda dar ve uzun bir koridor vardır. Birinci kattaki mekânsal oluşum, ikinci katta tekrar edilmiştir. Giriş kemeri; üzengi noktasında başlık görünümünde, profilli birer yastık üzerine oturtulmuştur.

Dikdörtgen plânlı bir mekân sizi, girişte karşılar. Bu giriş bölümünün doğu ve batı duvarlarına birer çökertme yapılmıştır. Birkaç basamakla girilen dar ve uzun koridor, batı ve kuzeydeki mekânlara açılır. Ayrıca burada ikinci kata çıkış merdiveni bulunur. İkinci katın güneyinde de dar bir koridor vardır. Bir mekânsal oluşuma dönüştürülen koridorun güneyi, dikdörtgen bir pencereyle dışarıya açılır. Doğu duvarında bir dolap nişi vardır. Bu mekândan da daha dar bir koridora geçilir. Merdiven bu alanın kuzeydoğu köşesindedir.

Ahşap olan ikinci kat tavan örtüsü, betona dönüştürülmüştür. Binanın zemini mermer döşelidir.
Hasarlı kitabenin okunabilen kısmı ise şöyledir:

Kemeraltı Polis Karakolu
Tarih-i İnşası Sene 27 Ağustos 1320 (9 Eylül 1904),
11 Şevval 1322 (19 Aralık 1904)

Yapının çatısı 1982’de onarım görmüştür. 1985’te yapılan plân değişikliği, yasalara aykırı görüldüğünden, 1990 yılında orijinal haline dönüştürülmüştür.

Anlaşılacağı gibi bu bina; Neo-Klâsik ve Oryantalist bir tarzda eklektik bir anlayışla bina edilmiştir. Saçakaltı süslemeleri Neo-Klâsik tarzın göstergesi, atnalı biçimindeki kemer formu ve pencere açıklıkları ise Oryantalist üslubun göstergesidir.

Basmane (Çorakkapı) Polis Karakolu

Bitişik nizamdaki, Anafartalar Caddesi No:745’ deki bu bina; 1 Aralık 1918’ de hizmete girmiştir. Cephesi ve girişi doğuya bakmakta olup, çatı ve bodrumuyla dört kattan ibarettir. Kareye yakın dikdörtgen bina; ortadaki koridorun sağında-solunda oluşturulan mekânlarla her katta tekrar edilmiştir.

Moloz, taş, mermer ve düzgün kesme taşla inşa edilen yapının üstü, iki yana eğimli bir çatıyla örtülmüştür. Saçak, taş konsolların taşıdığı silmelerden oluşmuştur. İkinci katla, birinci katı; kare panoların oluşturduğu kare bir friz ayırmaktadır. Birinci katla, bodrum katını ise; kalın kaytan bir silme ayırmaktadır.

Binaya çift taraflı simetrik bir merdivenle girilir. Bu bir Barok etkisidir. Cephenin orta kesimi ön plâna çıkarılmıştır. Bu bölümün iki yanında kalan kesimlerde altlı-üstlü yerleştirilmiş dörder pencereden, toplam sekiz pencere bulunmaktadır. Pencereler sivri kemer formundadır. Her iki katta da; pencere kemerlerinin üzengi hattını altına ve üstüne gelen kesimler farklı renkte taşlarla inşa edilmiştir. Üzengi hattının üst kesimi yeşil, üst kesim ise bej renkli kesme taşla kaplanmıştır.

Bodrum katında, merdivenin iki yanında, ikişer dikdörtgen pencere yer almaktadır. Orta kesimde bulunan giriş kapısı sivri kemerlidir. Sivri kemerin üstüne dilimli bir kabara yerleştirilmiştir. Üst katta yer alan balkon; iki bölümlü iri taş konsollarla taşınmaktadır. Bunlardan üst kesimde bulunanlar, kare panolarla süslenmiştir. Alt kesimdekiler ise kıvrım yaparak. Balkon kapısı sivri kemer formunda düzenlenmiştir. Sivri kemer için kıvrımlar yapan bir mermer süslemeyle kuşatılmıştır.

Çatı katında üç pencere yer almaktadır. Üstte yuvarlak çökertme kemerler içine alınmış olan bu pencereler, üç yapraklı yonca formunda düzenlenmiş kemerlere sahiptir. Kemerlerin üzengi hattına silmelerle başlık görünümü kazandırılmış ve bu kesim, baklava motifleriyle süslenmiştir. Bodrum katında ise merdiven sahanlığının altında bir kapı yer almaktadır.

İç yapılaşma ise, daha önce belirttiğimiz gibi; ortadaki koridorun etrafında oluşturulan mekânlardan oluşmakta ve bu anlayış her katta tekrar edilmiştir.

Basmane Karakolu; Neo-Klâsik, Neo-Gotik, Barok ve Oryantalist üslupları içeren eklektik unsurda bir yapıdır. İç mekânda kullanılan girland motifleri, ampir üsluba gönderme yapmaktadır. Yapını içinde yer alan Bursa Kemerleri, Selçuklu ve Osmanlı mimarisinde kullanılan kemer formlarından birisidir.

Kemer (Yenişehir) Polis Karakolu

Gaziler Caddesi No:189’daki bina artık karakol olarak kullanılmamaktadır. Muhabere Şubesi olarak hizmet vermektedir. Şu anda trafik şubesinin bulunduğu alanda ise, süvari polisinin at tavlası bulunmaktaydı. Tarihî bina, bodrum kat üstüne yükselen iki kattan oluşur. Kareye yakın dikdörtgen plânlı yapının üç katında da, aynı oluşum tekrar edilmiştir. Her katta ortada yer alan koridorun, sağına-soluna mekânlar yerleştirilmiştir.

Yapı malzemesi olarak, taş ve moloz kullanılmıştır. Güney cephesi, mermer ve düzgün kesilmiş yeşil taşlarla bezenmiştir. Diğer üç cephesi ise; tuğlalarla düzgün sıralar halinde örülmüştür. Çatı ise, dört yana eğimli bir tarzdadır. Saçaklar ön cephede mermer, diğer cephelerde de tuğla silmelerle oluşturulmuştur.

Doğu-batı-kuzey cephelerinde, bodrum katıyla, birinci katı yatay taş bir friz, birinci katla ikinci katı ise tuğladan oluşturulmuş iki ince şerit friz ayırmaktadır. Bu cephelerde beden duvarlarından çatıya geçiş, ince tuğla frizlerin sıralandığı saçakla sağlanmıştır.

Bu cephelerde, pencere formları aynıdır. Birinci ve ikinci katlarda, atnalı biçimindeki kemerler, üstte sivriltilerek sona erdirilmiştir. Bodrum katına ise, basit dikdörtgen şeklindeki pencerelerin sövelerinde tuğla ile oluşturulmuş birer hafifletme kemeri yer almaktadır. Pencerelerin söveleri taştır ve hafif dışa taşkındır. Tüm cephelerde açıklıklar üç sıra halinde üst-üste gelecek şekilde dizilmişlerdir.

Doğu cephesinde her sırada üçer adet olmak üzere dokuz pencere, batı cephesinde; birinci katta iki, bodrum katı ve ikinci katta üçer pencereden toplam sekiz pencere. Kuzey cephesinde bodrum katında iki pencere, bir giriş, birinci katta bir pencere, bir giriş, ikinci katta ise üç pencere olmak üzere toplam altı pencere, iki giriş bulunmaktadır. Kuzey cephesinde yer alan bu girişe, doğudan çıkılan sahanlıkla ulaşılmakta iken, bugün bu sahanlık ve merdiven mevcut değildir.

Binanın ana girişi oldukça gösterişli ve anıtsaldır. Ön cephenin üst kesiminde mermer korkuluk düzeninde yerleştirilmiş bir kalkan duvar yer alır. Bu kalkan duvarının altında, silmelerle oluşturulmuş saçak altı frizi uzanır. Bodrum, birinci ve ikinci katları, yatay taş bir friz ayırmaktadır.

Cephenin orta kesimi, mermer kaplanarak biraz öne çıkarılmıştır. Bu bölümün iki yanında kalan kesimlere dörder pencere, ikişerli ve üst-üste toplam sekiz pencere yerleştirilmiştir. Atnalı formundaki pencerelerin kilit taşları belirginleştirilmiştir. Pencerelerin altında yer alan panolar, ince silmelerin çapraz yerleştirilmesiyle dondurulmuş birer süslemeye sahiptir. Bodrum katında, merdivenin iki yanında bitişik ikişer pencere bulunmaktadır. Bunlar dikdörtgen şekillidir.

Ana giriş, bu cephenin orta kesimindedir. Girişin atnalı formunda bir kemeri vardır. Bu kemer ince bir silmeyle yapılmış, ay şeklinde bir kuşatma kemeriyle çevrelenmiştir. Kapı alınlığındaki ortasındaki camın ortasına da demirden bir yıldız motifi yerleştirilerek ay-yıldız motifi oluşturulmuştur. Giriş üzerinde dikdörtgen bir çökertme vardır. Orta kesimin ikinci katında, atnalı formunda bitişik üç pencere yer almaktadır. Bu pencerelerin üstünde testere dişi bir friz uzanmaktadır. Pencerelerin altında ise, panoların içinde birer daire ortasına yapılmış, beş kollu yıldız motifi bulunur.

İç mekân ise, daha önce belirttiğimiz gibi bir koridor etrafında oluşan sağlı-sollu mekânlardan olşup, her katta bu anlayış tekrar edilmiştir.

Kemer Karakolu, Vali Rahmi Arslan’ın valiliği sırasında inşa edilen Basmane Karakoluyla; malzeme, plân ve süsleme açısından çok benzeşmektedir. Bu işaretler de, iki karakolun aynı zamanda inşa edildiğini düşündürtmektedir. Yine bu binada da; oryantalist, Barok ve neo-klâsik tarzl karışımları bizi, eklektik bir yapıyla karşılaştırmaktadır.

Anafartalar (Peştemelcıbaşı Merkezi – Keçeciler) Polis Karakolu

(2004 yılından beri “Polis Anı Evi” olan bu yapı hakkında dergimizin daha önceki sayılarında ayrıntılı bilgi verdiğimiz için kısa hatırlatmalarla yetineceğiz.)

Anafartalar Karakolu, adını aldığı cadde ile 1312 Sokağın kesiştiği yerdedir. Kuzey ve doğu cihetlerine sonradan inşa edilmiş yapılarla bitişik düzen bir görüntü kazanmıştır. İki katlı kâgir yapı, yamuk plânlıdır. Bina girişi batı cephesinin ortasındadır. Yapının güneybatı köşesi yuvarlak ve daha yüksek inşa edilmiştir. Birinci kat; dar-uzun bir koridor ile bu koridorun iki tarafındaki mekânlardan oluşmaktadır.

Yapının güneybatısındaki yüksek odanın çatısı; dört yana eğimli bir çatıya, diğer kısımlar kuzey tarafına bitişmiş olduğu binaya yaslanmış olup, üç yana eğimli bir kırma çatıyla örtülmüştür. Çatı ahşap bir saçakla son bulur. Saçak ahşap konsollarla desteklenmiştir. Kıvrımlarla şekillendirilmiş konsollar yuvarlak bir sarkıtla son bulur. Saçakla duvarın birleştiği yerde geniş bir süsleme frizi yer alır. Kırık kitâbesinde ise; “İzmir Valisi …mi Beğefendi zamanında inşa olunmuştur”ibaresi okunmaktadır. Bunun Rahmi Bey olduğu açıktır.

Tümüyle kârgir olan bina; Oryantalist eğilimlerin ağır bastığı, Barok ve Neo-Klâsik tarzın etkilerini taşıyan eklektik bir stildedir. “S” ve “C” tipi kıvrımlar ile belirgin kemer kilit taşları, saçakların genişliği Barok etkisinin, yumurta dizileri , akantus yaprağından gelişen motifler, volütler, girlandlar, Fransız Balkonu Neo-Klâsik etkileşimi, atnalı formundaki kemerler de Oryantalist tarza işaret etmektedir.

(Fotoğraflar: Atilla Özdemir)

Related Images: