Aslında bir zamandır İzmir bağlamında Levanten ve Kozmopolit kavramları üzerinde durmak istiyordum. Kavramlar üzerinde durmayı ve düşünmeyi seven bir toplum olmadığımız için kavram kargaşasına düşmek de kaçınılmaz oluyor. Kavramlar üzerinden birbirimizi daha kolay anlayabiliriz ve birbirimizle daha iyi anlaşabiliriz, diye düşünüyorum. Eğer kavramlara da aynı anlamı yüklüyorsak… Öncelikle farklı düşünmek zenginliğimizdir. Herkesin ortak bir düşünceye sahip olduğu ve farklı bir düşüncenin dile getirilmesinin engellendiği bir toplumun ne kadar sıkıcı olabileceğini hepimiz anlayabiliriz. İzmir ki, yüzyıllar içinden süzülen gelen tarihi içinde uzlaşmalar ve uzlaşmasızlıklar yaşamış ve bunların kötü sonuçlarını yaşamak zorunda kalmıştır. İzmiri zenginleştiren ve önemli bir kent yapan da bu birikimi, bu zenginliğidir bir anlamda…
Levanten, kavramı İzmir bağlamında dünya literatürüne ilk defa 1830lu yıllarda Batı Avrupalılar tarafından tedavüle sokulmuş bir kavramdır. Batının ulaştığı siyasal-toplumsal durumun bir sonucu olarak dünyayı tanımlama çabasının bir sonucudur. 19. Yüzyıl başlarına kadar İzmire gelen Batı Avrupalılar İzmirde Livorno, Napoli, Cenova, Bologna ve benzeri İtalyan şehir devletlerinden kente yerleşmiş Latinlerle karşılaşmışlar ve bu insanları geldikleri kentin adıyla Livornolu, Padovalı vb. olarak adlandırmışlardır. Ancak Avrupada uluslaşma sürecine girilmesine ve ardından İtalyan şehir devletlerinin tarihin sahnesinden çekilmesine bağlı olarak bu insanlar şehir devleti aidiyetini yitirince kendilerini Katolik olarak tanımlamaya başlamışlardır.
Ulus kavramının ağırlık kazanmaya başladığı Avrupa aklı, bir dinin mezhebini tanımlayıcı bir kavram olarak görmezler, çünkü Avrupada yaşayan ve artık (!) farklı bir kültürün toplumu olan Katolikler de bulunmaktadır. Dolayısıyla bu topluluğu tanımlamak gerekmektedir. Bu bağlamda, Romalılardan beri kullanımda olan ve Doğu Akdeniz anlamına gelen Levant teriminden yararlanılarak 19. Yüzyıl’ın ilk çeyreğinde Levanten kavramı Doğuda yaşayan Katolikler için kullanılmaya başlamıştır. Bu kavram, bir Batı Avrupalı için olumsuz içeriğe sahip anlam taşımaktadır. 19. Yüzyıl’ın ikinci yarısında İtalyan Devletinin kurulmasına kadar İzmirde yaşayan Katolik/Levantenler Avusturya-Macaristan İmparatorluğu uyruğundadırlar. Özellikle Yunan İsyanı sonrasında Moradan Batı Anadoluya ve dolayısıyla İzmire geçen Filhelenler ile başlayan süreç İzmirde Levanten kavramının genişlik kazandığı ve yaygınlaştığı bir dönem olmuştur.
Kozmopolit mi köksüz mü..?
Günümüzde 7den 77ye kime sorsanız İzmirin kozmopolit olduğunu söyleyecektir size… Bu kavramın daha çok farklı kültürlerin bir arada oluşuna vurgu yapmak için kullanıldığını düşünüyorum. Ancak ikisi arasında çok büyük farklar vardır ve hatta taban tabana zıttır… Farklı kültürler derken her topluluğun özgün kültürünün var olduğu kabulünden söz edildiğini düşünüyorum. Yani bir kültürü ve ona bağlı bir geleneği var. İşte tam da burası iki kavram arasındaki kırılma noktasını oluşturmaktadır. Çünkü kozmopolit olmak, geleneğin ve verili kültürün dışına çıkarak meçhulleşme ve köksüzleşme halidir.
Gelin kozmopolit kavramının ortaya çıkışı ve İzmirdeki tarihsel durumu üzerinde biraz duralım…
19. Yüzyıl İzmirinin de kozmopolit bir kent olduğundan söz edilir. Ancak bunun pek mümkün olmadığı kanısındayım. Eğer döneme özgü bir kozmopolitlikten söz edilecekse bunun Frenk Mahallesi ile sınırlı tutulması gerektiğini düşünüyorum. Ama kentin tamamı için asla! Zaten bu kozmopolit yapı, Batı Avrupada yaşanan gelişmenin sonucu dünyanın birçok kentinde ortaya çıkmıştır. En yakın örnekleri, İstanbul (Pera), İskenderiye ve Beyruttur.
Kozmopolitizm, tarihte, kendi gelenek ve göreneklerini korumaktan gurur duyan seçkinler, aristokratlar ya da yönetici sınıflardan ziyade kendilerine yeni ve geniş ufuklar arayan alt sınıflar arasında gelişmiştir. Kozmopolitlik, feodal yükümlülüklerden, unvanlardan ve kendisine miras kalan bir servetten yoksun olan burjuva sınıfı arasında yaygınlık kazanmış bir yaşam tarzıdır. Kozmopolit köksüzdür, meçhuldür ve yabancıdır.
Dolayısıyla İzmirde yaşayan Türk, Rum, Ermeni ve Yahudi gibi bu özelliklere sahip olmayan, tam aksine cemaat yapısı içinde köklerine ve kadim geleneklerine bağlı olarak yaşayanların kozmopolit olmasından söz etmek mümkün değildir. Ancak bu kesimler arasında münferiden de olsa geçiş örnekleri vardır. Zenginleşen Yahudi Türk Mahallesine taşınırken, Rum veya Ermeni Frenk Mahallesine taşınabilmekteydi.
Bir Batılı seyyah 19. Yüzyılda Avrupalı İzmirliliğinin sosyolojik olarak genişlemesini şöyle tanımlar: Din temelinde birleşseler dahi etnik temelli ayrışım bu mahallede yavaş yavaş ortadan kalkıyor, farklı milletlere ait Avrupalılar Levantenlik temelinde harmanlanıyor ve Batı Hıristiyanlığıyla sınırlı olan kimlik zaman içinde Doğu Hıristiyanlarının bir bölümünü de kapsayarak genişliyordu.
Bu saptama bize Batı Avrupadan göç ederek kente yerleşen kesimin yerel unsurlarla evlilik ve ortaklık gibi yollarla birleşerek Levantenliğin ortaya çıkışını imlemektedir.
Aynı Batılı seyyaha göre, … Adetlerin büyük çeşitliliği yüzünden sonsuz bir hürriyet içinde yaşanır. Kimseyi hayrete düşürmeden her şey yapılabilir. En tuhaf olan şey bile bu büyük manevi anarşinin içinde fark edilmeyebilir.
Kentin Frenk Mahallesi Avrupalılıktan, Avrupalı zihniyetten o kadar uzakta konumlanıyordu ki, bunu bize İngiliz seyyah Sir Charles Fellows da saptamıştır:
… İzmirde karşılaştığım çok sayıdaki aydınlanmış insan İzmirlilerin bilim ve sanattan anlamadığından yakınıyordu. Fakat aynı insanlar da diğer yandan, Başımızın üstünde nefis bir güneşimiz ve tam anlamıyla özgürlüğümüz var. diyebiliyorlardı. Her milletin kendine özgü özgürlük anlayışı oluyor. Örneğin, İngilizlerin özgürlük anlayışı, çevresindeki her şeyi kapsayan özgürlüktür. Özgürlüklerin sınırsız ve kuralsız yaşandığı bir ülke bir İngiliz için en kötü barbarlık olarak görülür.
Buradan hareketle Osmanlı Döneminde İzmirin Batının gereksinimleri doğrultusunda işlevsellik kazandığını kentsel olarak bu gereklere göre şekillendiğini toplumsal ve kültürel olarak da bu gereklere göre belirlendiğini söylemek yanlış olmayacaktır. Bu kentsel ve toplumsal olarak şekilleniş İzmirin bu döneme damgasını vurmuş; burada zaman içinde köksüzleşerek, yabancılaşarak ve meçhulleşerek kozmopolitleşen kitle kural tanımaz özgürlük içinde yaşarken, yerli kitleye Batılılaşmanın bu olduğu algısı seçenek olarak kalmıştır. Yerli kitleden bu kozmopolit yapıya geçenler kendilerini Batılılaşmış olarak algılamaya başlamışlardır.
İzmirin kozmopolit yapısı (Frenk Mahallesi) içinde gerçekleşen her şey İzmirin biricikliğine ve öncülüğüne referans teşkil eder olmuştur. Bu kural tanımazlık içinde gerçekleşen her şey İzmire ve İzmirliye özgü olarak algılanmaya başlamıştır. Bu yapı, tarihin bir döneminde İzmirin konumundan kaynaklanan ama İzmirliden bağımsız olarak gelişen bir sonuçtur. İzmirli bu sürece dâhil olmuş, İzmirin bu şekillenişinde sadece öteki olarak rol almış ve kendisinden talep edilen iktisadi rolü yerine getirmiştir. Bu duruma mesafeli duran kesimler dahi kentin bu yapısından etkilenmişler, nimetlerinden yararlanmışlar ve geç de olsa kentin ticari yaşamına dâhil olmuşlardır.
Kavramlar üzerinde düşündüğümüz zaman aslında her iki kavramın da aynı olduğu sadece söyleyen ile nasıl söylediğinin önemli olduğu anlaşılacaktır. Kavram kargaşası tam da budur… Anlamayı ve anlaşmayı olanaksız kılan… Kozmopolit out, köksüz in…
Bir yanıt bırakın
Yorum yapabilmek için giriş yapmalısınız.