İzmir'in en değerli endüstri ve kültür miraslarından biri olan tarihi İzmir Elektrik Fabrikası önümüzdeki yıl 100 yaşına girecek. Fabrikanın Liman Caddesi'ne bakan yüzü, kırmızı renkli tuğlalarıyla hâlâ dimdik ayakta olduğu izlenimini veriyor. Hatta binanın üst katlarındaki camların bir kısmı bile hâlâ yerinde. Fabrikanın ana giriş kapısının bulunduğu Şehitler Caddesi'ndeki yüzünde ise manzara başka. Buradan bakıldığında dokunsan devriliverecek yorgun bir yapı görünümünde.

Bir dönem kentin en önemli sanayi tesislerinden biri olan bu yaşlı yapı, tüm yıpranmışlığına karşın yine de ihtişamından bir şey kaybetmeden zamana direniyor. Tıpkı Havagazı Fabrikası ya da İzmir Kültür Sanat Fabrikası'na dönüştürülen Tekel Tütün Fabrikası gibi bir cazibe merkezi olmayı bekliyor. Tarihi Elektrik Fabrikası'nın müze olması konusu sanayici Eczacı Enver Olgunsoy'un önerisiyle yeniden gündeme geldi. 

Müze konusu gündemde

Olgunsoy'un gazeteciler Mehmet Ali Sütlü, Sinan Doğan ve Nihat Delibaşı'nın katkılarıyla hazırladığı “Meslek Lisesinden Sanayiye" kitabı kısa bir süre öce İzmir Kalkınma Ajansı'nca yayımlandı. İzmir'deki üç efsane meslek lisesinin tarihçelerini, bu liselerden mezun sanayici ve iş insanlarıyla söyleşileri içeren kitapla aynı adı taşıyan sergi ise Mart ayının sonunda İzmir Ticaret Odası'nda açıldı. Sergide Mithatpaşa Mesleki ve Teknik Anadolu Lisesi, İzmir Motor Meslek Lisesi (Şehit İdari Ataşe Çağlar Yücel Mesleki ve Teknik Anadolu Lisesi) ve Çınarlı Mesleki ve Teknik Anadolu Lisesi'nde üretilen malzemeler, okul tanıtım dökümanları ziyaretçilerle buluştu. 

Meslek liselerine ilişkin farkındalık yaratmayı amaçlayan kitapla ilgili serginin açılışında konuşan Enver Olgunsoy, kente bir sanayi müzesi kazandırma önerisini paylaştı. Bu uğurda uzun yıllardır yoğun çaba harcayan Olgunsoy, "Ankara'da, İstanbul, Bursa'da hatta Sivas'ta bile sanayi müzesi var. İzmir'de de olmalı" dedi ve sergiye katılan sanayicileri, iş insanlarını harekete geçmeye davet etti.

"Sanayi müzesi olmaması ayıbımız"

Kınık Tarıma Dayalı İhtisas Organize Sanayi Bölgesi Yönetim Kurulu Başkanı, sanayici, iş insanı Eczacı Enver Olgunsoy'la Karabağlar'da 50 yılı aşkın süredir üretim yaptığı işyerinde bir araya geldik. İzmir'de bir sanayi müzesi kurulması düşüncesinin neden hâlâ yaşama geçirilemediğini ve bu konudaki çabaların neden sonuçsuz kaldığını sorduğumuz Olgunsoy, sözlerine, "Tarihi boyunca bir liman kenti, sanayi kenti olan İzmir'de hala bir sanayi müzesi olmaması hakikaten bizim ayıbımız diye düşünüyorum" diye başladı.

İzmir'de bir sanayi müzesi kurulması için Ege Bölgesi Sanayi Odası'nda (EBSO) hep bir çaba içinde olduğunu, bu amaçla birkaç kez girişimde bulunduğunu anlatan Enver Olgunsoy, bu konuyu EBSO'da meclis üyesi olduğundan beri gündeme getirdiğini anlattı. "Bursa'da iki üç tane, Ankara'da, İstanbul'da birden fazla sanayi müzesi var. Hatta Sivas'ta da var. Elbette Sivas'ta da olacak ama İzmir, örneğin Ankara'ya göre daha sanayicidir. Ama bizim bu tarihimizi sergileyeceğimiz bir müzemiz hala yok" diyen Olgunsoy, sözlerini şöyle sürdürdü:

"2007 ya da 2008 başı olabilir. Bir heyet kurduk, içinde Ender Bey de vardı. Sanayi müzesi yapmaya ve yapmak için de malzeme toplamaya niyetliydik. Elimizde önce malzeme olsun dedik. Heyet çok çalıştı gerçekten. Hatta Ender Bey sanayicilere bir mektup gönderdi. Mektupta, 'Hurdaya verdiğiniz makinelerle bir müze kurmayı planlıyoruz, sanayi müzesi için siz de bağışlayın' yazıyordu. Bu mektup çok işe yaradı o zaman. Firmalar elindeki hurdaya vermeyi planladığı eski makinelerini ayırdı bir kenara, bir farkındalık oldu. Hatta fabrika girişine koydular, bugün bile pek çok fabrikada gittiğinizde görebilirsiniz. Hep o mektup sayesinde." 

Bu girişimin ardından Çiğli'deki Atatürk Organize Sanayi Bölgesi'nde Hilmi Uğurtaş döneminde bir alan ayrıldığını belirtti Enver Olgunsoy, "Gelen makineleri depolamak için benzinliğin yanında yaklaşık 500 metrekare kadar bir alan ayrıldı. Ancak bakıldı ki bir gelişme yok, o alan gerektiği için alındı. İlerleyen vakitte bunlar bir sundurma altında ve açık alanda toplanmaya başlandı. Şimdi ne durumdadır bilmiyorum" dedi. Geçen sürede başka girişim olup olmadığı sorumu şöyle yanıtladı Olgunsoy:

"İzmir’e bir sanayi müzesi kazandırmak için 2012 yılında da bir çalışma yapıldı. Ender Yorgancılar'ın EBSO Başkanı olduğu dönemde başkan vekilleri İbrahim Gökçüoğlu ve Erdoğan Çiçekçi bu işi yeniden ele aldı. İki başkan vekili arkadaşımız bir ekip oluşturdular. Ancak ekip, üyemizin öz kaynaklarına yönelmek yerine dışarıdan kaynak arama düşüncesi içinde olan bir ekipti. Müze konusu da bu yönde gelişti, ben o ekibin içinde yoktum. Ne yazık ki hiçbir proje yapılamadı, o girişim de öyle kaldı."

"İzmirli iş insanları yeter ki istesin"

Enver Olgunsoy "İzmir'de bir sanayi müzesi kurma konusunda malzeme sıkıntısı olmaz. Yeter ki sanayiciler, İzmirli iş insanları istesin bunu. Bende bile 1953 yılından kalma beş tane antika makina var” diyor.  Bu işin hala yapılamamış olmasının içinde bir yara olduğunu belirtiyor. Sözü İzmir Ticaret Odası'ndaki serginin açılışında yaptığı konuşmaya getiren Olgunsoy, sözlerini şöyle sürdürüyor:

"Ticaret Odası'ndaki sergide çok sayıda meclis üyesini, Ender Yorgancılar başkanımızı, Mahmut Özgener başkanımızı bir arada görünce konuşacağım gündemin dışına çıktım açıkcası. Hatta yapılacak çalışmanın sadece sanayi değil, 'Sanayi ve Ticaret Müzesi' olarak yapılması önerisini dile getirdim. Şahitlerin huzurunda ben Sanayi ve Ticaret Müzesi yapılması konusunda söz istedim. Arkadaşlarımızın olumlu yaklaşımı el birliğiyle bu kez yol alabileceğimizi düşündürdü bana."

Tarihi Elektrik Fabrikası kent gündeminde

Söyleşimiz biterken sanayici, iş insanı Enver Olgunsoy'a "İzmir Tarihi Elektrik Fabrikası sanayi müzesi olur mu?" diye sordum. Kentte böyle bir girişim olursa EBSO, İzmir Ticaret Odası, İzmir Kalkınma Ajansı, İzmir Ticaret Borsası, Ege İhracatçı Birlikleri üyelerinin ortaklaşa bir çalışma yapabileceğini belirtti Olgunsoy. "Böyle bir çalışmada İzmir Büyükşehir Belediyesi'nin de sanayicilere destek vereceğini düşünüyorum. Elektrik Fabrikası gibi bir endüstri mirasımız varken, neden yapılmasın bu müze?" diye yanıt verdi.

İzmirli'ye verilmeyen İzmir mirası

1926 yılında Belçikalılar'ın inşa ettiği Elektrik Fabrikası, uzun yıllar İzmir Belediyesi Elektrik, Su, Havagazı, Otobüs, Troleybüs (ESHOT) Genel Müdürlüğü'nce işletildi. Daha sonra Etibank'a, ardından da Türkiye Elektrik Kurumu'na geçti. Türkiye'nin linyit kömürüyle enerji üreten ilk tesisi olan fabrika, 1989 yılına kadar aralıksız çalıştı. 1996 yılında "liman arkası" bölgesinde yer alan diğer endüstri yapılarıyla birlikte "2. Grup Korunması Gerekli Kültür Varlığı" olarak tescil edildi. Tescilden sonra fabrikada yapılan izinsiz yıkım ve söküm çalışmaları sırasında, yapının çelik kolonları kesildi ve bu esnada çıkan yangında çatısı yandı, çelik yapı büyük hasar gördü. Kente 61 yıl hizmet eden fabrika hızla bu günkü metruk ve viran haline dönüştü. 

2003 yılında İzmir Büyükşehir Belediyesi imar planındaki amacı doğrultusunda, kültürel tesis olarak kullanmak üzere, fabrikanın TEDAŞ’tan tahsisini/devrini talep etti. Ancak kurum kendisinin ihtiyacı olduğunu belirterek vermedi. Belediye talebini 2016 ve 2017 tarihlerinde yeniledi, yine olumlu yanıt alamadı. 2019 yılında Özelleştirme İdaresi'nce ihaleye çıkartılan binayı satın almak için Grand Plaza A.Ş. teklif verdi. Amaç İzmirli'nin malını İzmir için kullanmak, kamu yararı esas alınarak gelecek kuşaklara aktarmak, çağdaş bir anlayışla tarih ve kültür odağı olarak kente kazandırmaktı. Ancak şirket kamu teşekkülü olduğu gerekçesiyle ihale geçersiz sayıldı.

2024 yılında Hazine ve Maliye Bakanlığı Özelleştirme İdaresi'nin bir plan değişikliğine gitmek istediği, mevcut imar planlarında "kültürel tesis" statüsüne sahip parselin statüsünün '"ticaret-turizm alanı" olarak değiştirilmek istendiği gündeme geldi. İzmir Büyükşehir Belediyesi, Konak Belediyesi kentin kültürel miras alanında 30 kata kadar imar izni veren bu plan değişikliklerine karşı olduklarını yaptıkları basın açıklamalarıyla duyurdu. Plan hazırlığı ile ilgili TMMOB İzmir İl Koordinasyon Kurulu, fabrikanın tapusunun yeniden İzmir Büyükşehir Belediyesi’ne devredilmesi gerektiğine dikkat çekti.

Kaynaklar: 

https://www.kentyasam.com.tr/2018/03/28/elektrik-fabrikasi-gundemden-dusmuyor/65051

https://www.izmir.bel.tr/tr/Haberler/izmir-buyuksehir-belediyesi-nden-elektrik-fabrikasi-na-iliskin-aciklama/51192/156

https://izka.org.tr/wp-content/uploads/2021/08/endustriyel-miras.pdf