Mübadil kadınların sandıklarında gelmişti

Gazeteci olarak yaptığımız haberler kimi zaman bir iş fikrinin, kimi zaman bir romanın, kimi zaman da yeni araştırmaların yolunu açabiliyor. 2021 yılında 16. Ayvalık Zeytin Hasat Festivali sırasında yaptığım "Girit battaniyeleri" ya da "Sedefli battaniye" ile ilgili bir haber de genç bir akademisyenin tezine ilham verdi.

Geçmiş yıllarda İzmir Demokrasi Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Nurgül Begiç, keçecilik sanatı üzerine yaptığı çalışmaları ve Anadolu'nun oyuncak bebeklerini kayda geçiren kitabıyla haberlerime konu olmuştu. Kültürel miras konusundaki haberlerimi izleyen, Prof. Dr. Begiç, Girit battaniyeleriyle ilgili haberimin ardından beni aramış, bir öğrencisinin bu konuyla ilgili tez çalışması yapmak istediğini belirtmişti. 

Dilem Doğan'ın çabası

İzmir Demokrasi Üniversitesi yüksek lisans öğrencisi Dilem Doğan, tez hocası Prof. Dr. Nurgül Begiç'in de yönlendirmesiyle haberimden ilham alarak, “Dokumanın Tarihsel Süreci İçerisinde Girit Battaniyesi ve Güncel Tasarımları” konulu tezi kaleme almış. Doğan, Girit Türkleri Kültür ve Dostluk Derneği'nin düzenlediği toplantıda tezini anlattı. Ben de bu tezin yazımına "haberiyle ilham veren gazeteci" olarak toplantıya konuk oldum ve izledim.

Kurt: Kültürümüzü yaşatıyoruz

Girit Türkleri Kültür ve Dostluk Derneği Başkan Yardımcısı Esin Kurt, mübadele sırasında, annelerinin sandıklarında ata topraklarına gelen Girit battaniyesinin değerli bir kültür mirası olduğunu söyledi. Kurt, sözlerini şöyle sürdürdü:

"İlk kuşak geldiğinde şaşkındı, ikinci kuşak ekmek derdine düşmüştü, üçüncü ve sonraki kuşaklar kendilerinin, ailelerinin farkına varıp araştırmaya başladılar. Amacımız kültürümüzü gelecek kuşaklara aktarmak. Bizim kültürümüzün önemli değerlerinden biri olan Girit Battaniyesi'nin yeniden üretilmesi, genç bir bilim insanı tarafından kayda alınması çok değerli. Dilem Hanım'a araştırması sırasında elimizden gelen yardımı yapmaya çalıştık. Kendisini kutluyor ve özgün tasarımları için teşekkür ediyorum."

Amaç sürdürülebilirliği sağlamak

Girit Battaniyesi'ne ilişkin haberi gördükten sonra öğrencisi Dilem Doğan ile konu üzerinde çalışmaya başladıklarını anlatan Prof. Dr. Nurgül Begiç de, öğrencisinin üç yıl boyunca ciddi bir kaynak taramasına ve araştırmaya girdiğini anlattı. Prof. Dr. Begiç tezin hazırlık süreciyle ilgili şu bilgileri paylaştı: 

"Saadet Erciyas'ın haberinin ardından öğrencimiz Dilem Ayvalık'a giderek battaniyeyi yeniden üreten Kadın Emeğini Destekleme İşliği (KEDİ) ile iletişim kurdu. Konuyu araştırmaya başladı. Biz çalışmalarımızı kaynak taraması yaparak hazırlarız. Dilem de hem yazılı hem sözlü kaynaklardan yararlanarak hazırladı tezini. Mübadelenin 100. yılında çok sayıda etkinlik düzenlenmişti, Dilem'le birlikte bu etkinliklerin pek çoğuna katılmaya çalıştık. Pek çok mübadil aile ile tanıştık. Urla'daki Köstem Zeytinyağı Müzesi'nde düzenlenen 'Tek Yön Bilet' sergisinde tanıştığımız İzmir'de yaşayan en eski Giritlilerden öğretmen Şaban Yaylalı ve kızı Özden İneler ile söyleşi yaptık. Urla Karantina Adası'ndaki Mübadele'nin 100. yılı etkinliklerine katıldık. Dilem, bir yandan da okulda kısıtlı olanaklarla da olsa, eriştiği bilgilerle Girit Battaniyesi'ni tezgahta yeniden dokumayı başardı." 

"Amacımız kültürel mirasımız sandıklarda durmasın, yeni işlevlerle günlük yaşamda kullanılsın" diyen Prof. Dr. Nurgül Begiç, Girit battaniyesinin 2023 yılında Türkiye’nin miras kumaşlarının bir envanteri olan Türkiye Dokuma Atlası'na kayıt edilmesini sağladığını sözlerine ekledi.

Mübadil battaniyeler

Prof. Dr. Nurgül Begiç'in ardından söz alan İzmir Demokrasi Üniversitesi yüksek lisans öğrencisi Dilem Doğan da “Dokumanın Tarihsel Süreci İçerisinde Girit Battaniyesi ve Güncel Tasarımları” başlıklı tezine ilişkin bilgi verdi.  Doğan, Neolitik Çağ'dan Selçuklular'a, Osmanlı İmparatorluğu'ndan Cumhuriyet dönemine kadar geçen süreçte dokumanın tarihini özetleyen bir sunum yaptı. 

Dilem Doğan, Girit'te kadınların evlerde kendi olanaklarıyla ve doğal yöntemlerle dokuduğu "Girit battaniyesi" ya da "Sedefli dokuma" olarak anılan battaniyelerin, mübadeleyle Türkiye'ye geldiğini anlattı. Battaniyelerin kültürel aktarım olduğunu ve geleneksel olarak sahip çıkılması gereken birer kültürel miras olduğunu belirten Doğan, şu bilgileri paylaştı:

"Bu battaniyenin farklı desen ve motifleri var. İsimleri değişiyor ama teknik olarak hepsi 'overshot' denilen bir dokuma tekniği. Kadınlar çevresinde bulunan bitki ve bitki köklerini kaynatarak yün ve pamuk liflerini boyamışlar. Kırmızı, yeşil, mavi, beyaz olarak hazırlanmış battaniyeler. Giritçe'de 'Kouskouses', yani kuskus da deniliyor. Ben araştırmamı yaparken özellikle Girit'ten gelmiş olan mübadil battaniyelerini incelemeye çalıştım."

Bu battaniyelere ulaştığında "Ben bu kültürün yaşatılması için ne yapabilirim?" diye düşündüğünü belirten Dilem Doğan, kendisinin pamuklu ve sentetik ipleri kullandığını, battaniyeleri yeniden dokuduğunu anlatarak sözlerini şöyle sürdürdü:

"Battaniyenin 150 yıllık yolculuğundan ve etkileşimlerinden yola çıkarak farklı temalarla yeni tasarımlar yaptım. Girit battaniyeleri bugün günlük kıyafetlerimizde ya da dekoratif ürün olarak farklı objelerde değerlendirilebilir. Bu dokumalar tarihe tanıklık etmiş ürünler. Ben tezimi hazırlarken canlı kaynaklardan da yararlandığım için çok etkilendim süreçten. Üç yıllık süreçte içinde mübadil geçen her kitabı okuyup incelemeye, etkinliği izlemeye çalıştım" dedi.

Sunumun ardından Girit Mübadilleri Derneği üyesi kadınlar Dilem Doğan'ın tezi için ürettiği, Girit battaniyelerinden hazırlanmış tasarımların yer aldığı sergiyi gezdi.

***

Girit lezzetleri kuşaktan kuşağa

Girit Mübadilleri Derneği'ndeki etkinlik, sandıklardaki Girit battaniyelerini, nakışlı işlemeleri, dokumaları kuşaktan kuşağa aktaran çok sayıda mübadil ailesini de bir araya getirdi. Toplantının ardından derneğin üyeleri Esin Kurt, Nigar Balın, Aysel İşyar, Serap Tokaç, Feryal Erekul, Şener Yoruldu, Özgül Canözen, Bilman Yüce ve Betül Atılgan başta olmak üzere üye kadınların elinin değdiği, çok sayıda geleneksel Girit lezzetleri paylaşıldı.

Girit Mübadilleri Derneği Başkan Yardımcısı Esin Kurt, üyeleri olan kadınlarıyla yüz yılı aşkın süredir sofralarında yer alan triviraça, lorlu baklava, Girit peksimeti, çullama, lor peynirli kalaçunya, serotigana'yı hazırladılarını anlattı. Kurt, "Giritli kadınlar hamaratlıklarıyla, az malzemeyle çok lezzetli yemekler yapmalarıyla da ünlüdür. Derneğimizde her salı bir araya gelerek geleneklerimizi yaşatmaya, değerlerimizi kayda geçirmeye çalışıyoruz. Bu güzel lezzetleri fotoğraflayıp, özgün reçeteleriyle birlikte kayda geçirip bir kitaba dönüştürmek bu yılki hedeflerimizden biri. 1999 yılında kurulan derneğimiz değerlerimizi gelecek kuşaklara aktarmak, kayda geçirmek için çabalıyor" dedi.

Manisa'da sergi ve konser

Toplantıya Manisa'dan gelen Manisa Giritliler Derneği Başkanı Gülseren Toker de, 31 Ocak 2025 Cuma günü Manisa'da bir sergi açacaklarını söyledi. Toker, "Manisa Büyükşehir Belediye Başkanı Ferdi Zeyrek'in de katkısıyla Manisa Kültür Sitesi Lale Salonu'nda bir sergi açacağız. Akşam da Mübadele Korosu'nun konseri var. Tüm Giritli dostlarımızı sergimize bekliyoruz" diye konuştu.

***

Ayvalık'ta yeniden doğdu

"Girit battaniyesi" ya da "Sedefli battaniye" olarak bilinen battaniyelerle ben ilk kez 2020 yılında Ayvalık'ta düzenlenen 16. Zeytin Hasat Şenliği'nde tanıştım. Ayvalık Belediye Başkanı Mesut Ergin'in davetlisi olarak katıldığımız şenlikte, Ayvalık Büyükpark'ta düzenlenen sergi alanında Girit Battaniyeleri için de bir bölüm ayrılmıştı. Kadın Emeğini Destekleme İşliği'nin (KEDİ) üretimi olan battaniyelerin yer aldığı sergilikte, 150 yıldır üretilen, mübadeleyle Ayvalık'a gelmiş olan battaniyelerin yeniden üretilmesi için çalışmaların başladığı anlatılmıştı. İçinde hem kadın emeği, hem kültürel miras unsurları olan bir projeydi. 

Bu konuda daha sonra Ayvalık'ta basın danışmanlığı yapan meslek büyüğüm Işık Teoman da çok güzel haberler üretti, bilgilendirdi bizleri. O gün için bir işlik olan KEDİ, bugün bir kadın kooperatifine dönmüş durumda. Aldığı desteklerle tezgah sayısını artıran, kadınlara sürdürülebilir bir iş olanağı sağlayan bir kadın kooperatifi. Ayvalık Belediye Başkanı Ergin'in, o dönem Ayvalık Kaymakamı olan Gökhan Görgülüaslan'ın ve bu işi yeniden canlandırmak için elini taşın altına koyan girişimci bir kadın olan Aysel Namlı'nın yoğun çabası başarıyla sonuçlanmış durumda. Öte yandan Dilem Doğan gibi akademisyenlerin çabasıyla bu kültür mirası artık kayda da geçmiş durumda. 

Girit Battaniyeleri'ni merak edenler KEDİ Kadın Kooperatifi'nin kedikadinkooperatifi.com alan adlı internet sitesinde doğal yöntemlerle ve elde üretilen battaniye örneklerini görebilirler.