Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü UNESCO, 2019 yılını "Gomidas Yılı" ilan etti. Gomidas, Ermeni, Türk ve Kürt müziği adına önemli çalışmalar yapan bir etnomüzikolog, müzisyen, bestekâr ve din adamıdır.

Gomidas, doğduğu Anadolu topraklarında yeterince tanınmıyor. Ben de geç tanıdım. Etnik müziğe olan merakım sayesinde öğrendim. Zengin müzik bilgisi ve çeşitliliği beni büyüledi. Yapıtlarını sık sık zevkle dinlerim.

Dinledikçe çok sevdim ve Gomidas'ı daha çok öğrenmeliyim ve tanıtmalıyım diye düşündüm. Gomidas ile ilgili kitaplar, belgeler ve müzik albümleri edindim. Yetmedi. Doğduğu şehir Kütahya'ya 2015 yılında 4 günlük bir kültür gezisi gerçekleştirdim.

Ne acı rastlantı ki, 24 Nisan 2015'te, Kütahya'da Gomidas'a dair izler ararken (ve hiç bir şey bulamayacağımı bile bile) kalbim sızlayarak sokaklarda dolandım. Doğduğu evi aradım, bulamadım. Kent Müzesi'nde belki bir köşede anılmıştır umuduyla gezdim.

Müze çalışanlarına Kütahyalı Gomidas'ı sordum. Öyle boş gözlerle baktılar ki, sustum. "Gomidas kimdir, nedir?" diye sormadılar. Yoktu işte, bilinmiyordu Kütahya'da.

İşte o günlerden bu yana neredeyse dört yıl geçti. 2019 yılının UNESCO tarafından Gomidas Yılı ilan edildiğini öğrenince çok sevindim. Gomidas'a olan hayranlığımı ve sevgimi sizlere anlatmak istedim.

Gomidas Vartabet'in yaşamı

1869 yılında Kütahya'da doğdu. Asıl adı Soğomon Soğomonyan'dır (sonradan Gomidas Vartabet ismini alır, kısaca Gomidas olarak anılır). Çocukluğu kederli ve yoksunlukla geçti. Annesini daha bir yaşından küçükken kaybeden Gomidas,  babasının işleriyle meşgul olmasından dolayı büyük annesi tarafından yetiştirildi.

Gomidas, 7 yaşındayken, bölgedeki ilkokulu bitirir bitirmez babası onu eğitimine devam etmesi için Bursa'ya gönderdi. Fakat uyum sağlamakta zorluk çektiği için dört ay sonra tekrar Kütahya'ya dönen Gomidas, kısa bir süre sonra babasını da kaybetti.

1881'de daha 12 yaşındayken Kütahya'da bir papazın Eçmiadzin'e psikopos olarak atanmasıyla birlikte, sesinin güzel olması nedeniyle Gomidas da psikoposla birlikte yeni kurulan ruhban okulunda eğitim almak için Eçmiadzin'e gitti.

Sadece Türkçe konuşabilen ve okuldaki öğrencilerle tanışma esnasında "Ermenice konuşamıyorum, fakat isterseniz size Ermenice şarkı söyleyebilirim" diyen Gomidas, ince soprano sesiyle bir kilise ilahisi anlamaksızın seslendirdi. Kısa bir sürede Ermenice'yi kusursuzca öğrenen Gomidas, Ermeni nota sisteminde de ustalaşıp müzik öğretmeni oldu.

Ermeni kilise ilahilerini ezbere bilen Gomidas, rahip olmaya karar vermesi üzerine 7. Yüzyıl'da yaşamış Ermeni halk ozanı Katolikos Gomidas'a atfen Gomidas ismini aldı.1895'te de "papaz" anlamına gelen "Vartabet" ünvanına layık görüldü.

Gomidas, 1896-1899 yılları arasında Almanya'ya müzik eğitimine giderek Berlin'de müzik tarihi ve teorisi, çalgı aleti bilgisi üzerine dersler aldı. Aynı zamanda piyano, kompozisyon, orkestrasyon üzerine kendini geliştiren Gomidas, doğu müziği birikimine çok sesli batı müziği uzmanlığını da ekledi. Gomidas, Berlin'de müzik eğitimi aldığı sırada felsefe, estetik, genel tarih ve müzik tarihi üzerine dersler de aldı.

Gomidas, Eylül 1899'da Eçmiadzin'e döner dönmez müzik etkinliklerini devam etti. Özellikle Anadolu'da köy köy gezerek 4 binden fazla Kürtçe, Ermenice, Farsça, Türkçe ve Arapça şarkı ve türküleri derleyerek notaya geçirmesinin yanı sıra bu şarkılar üzerine makaleler yazarak dünyanın birçok yerinde konferanslar verdi.

Ancak ne yazık ki Gomidas'ın yaptığı 4 binden fazla derlemeden yalnızca 1200'ü günümüze kadar ulaşabilmiştir.

Gelen teklifler üzerine 1910 yılında çalışmalarına İstanbul'da devam eden Gomidas'a Pera'da bir ev tahsis edildi. Bir yıl gibi kısa bir sürede 300 kişilik Kusan Korosu'nu kuran Gomidas, önemli konserler verdi.

24 Nisan 1915 Cumartesi günü hayatının akışı tamamen değişti. Gomidas Vartabet de tutuklanıp Çankırı'ya götürülen 235 kişilik grup arasındaydı. Gomidas bir telgraf sayesinde 15 Mayıs'ta İstanbul'a döndü. Fakat diğer tutuklulara kıyasla çok kısa sayılabilecek, 15 günlük sürgün Gomidas'ın hayatını derinden etkiledi.

1916'da ruh sağlığı kötüye gitmeye başladı. İlaç tedavisiyle neşesini toplamış ve tekrar çalışmaya başlamışsa da bu iyileşme çok kısa sürdü, hastalığı gittikçe ağırlaştı. 1919'da ise daha iyi bir tedavi göreceği umuduyla Paris'e götürüldü. 22 Ekim 1935'te hastanede hayata gözlerini yumduğu güne kadar müzikle tüm bağını kopardı. 18 yıl yaşayan bir ölüden farksız bir hayat sürdü. O aslında 24 Nisan 1915'te öldü. Cenazesi 1936'da Ermenistan'a getirildi ve Erivan'da büyük bir törenle defnedildi.

Bugün Ermenistan'da Ermeni ulusal müziğinin kurucusu kabul edilen Gomidas büyük kitlelerce tanınmakta, sevilmekte ve yaşatılmaktadır. Erivan'da hayatı ve çalışmalarının araştırıldığı, sergilendiği bir müze-enstitü, adını taşıyan bir anıt ve konservatuarın bahçesinde büyükçe bir heykeli bulunmaktadır.

Bu yazı Gomidas ile ilgili ikinci yazım. İlkini yukarıda sözünü ettiğim 2015 yılında gerçekleştirdiğim Kütahya gezisi sonrasında yazdım. Bir dergide yayınlandı. Gomidas'ı ne kadar yazsam ve dinlesem azdır. Ona olan gönül borcumu ödeyemem. Ona bu ülkenin de gönül borcu olduğunu düşünüyorum. Anadolu'nun müzikal zenginliği derleyerek Dünya'nın müzikal birikimine büyük katkılar sağlamış bir sanatçıyı öğrenip dinleme ayrıcalığa sahip olduğum için kendimi mutlu hissediyorum.

İyi ki Gomidas 150 yıl önce doğmuş ve bizlere güzel yapıtlar bırakmış. Gomidas'ın şarkıları kulaklarımda her zaman hoş tınılar bırakacak Onu unutmayacağım ve hep anlatacağım.

Gomidas

Güneş var
Şarkılarında-toprağı pişiren güneş var
Güneş var yürek ısıtan
Ve özlemle yürekleri yakan güneş var

Yaprak var
Şarkılarında-filizlenen yaprak var
Yaprak var kavurucu yazlara direnen
Ve güzle birlikte altın kesilen yaprak var

YaÄŸmur var
Şarkılarında-baharın billur yağmuru var
Yağmur var yürek ıslatan
Ve özlemleri temelli dindiren yağmur var

Selam var
Şarkılarında -kâinata selam var
Selam var hasat ezgilerimizden düğün ezgilerimizden
Barışçıl insanlara selam var

Zahrad (Zareh Yıldızcıyan 1924-2007)

***

Kaynakça:

Kitaplar:
Kuyumjian, Rita Soulahian "Deliliğin Arkeolojisi Gomidas" Bir Zamanlar Yayıncılık, 2010
Zahrad" Işığını Söndürme Sakın" Adam Yayınları, 2004
Aram Andonyan, "Gomidas Vartabed ile Çankırı Yollarında", Belge Yayınları, İstanbul, 2012

Müzik Albümleri:
Gomidas Songs/Ä°sabel Bayrakdarian-Nonesuch Records, 2008
Gomidas Kusan 2010 Korosu/Kalan Müzik, 2010
Yerkaran/Gomidas Vartabet'in Ermenice, Kürtçe ve Türkçe Derlemelerinde Düzenlemeler-Kalan Müzik, 2004