Bu yazımızda "duman (soba, karbon monoksit) zehirlenmesi nedir?", "Nasıl oluyor da zehirleniyor ve ölüyoruz?", "Zehirlendiğini fark ettiğimiz kişiye nasıl ilk yardım uygularız?", "Bu tür zehirlenmeden korunmanın yolları nedir?" gibi başlıkları inceleyeceğiz. Önce, neden bu konuyu ele aldığımızı açıklayalım.

Ülkemizde her yıl havaların soğuduğu kış aylarında, lodos fırtınasının olduğu, sobaların yakılmaya başlandığı günlerde bu tür zehirlenme vakalarına çok rastlıyoruz. Daha da önemlisi bu önlenebilir basit bir olay nedeniyle ölümler ortaya çıkıyor. Bu konuyu ele alırken, havaların soğumaya başladığı bugünlerde olabilecek zehirlenmeler ve sonrasındaki ölümleri engelleyebilmek için konu hakkında farkındalık yaratmayı amaçlıyoruz.

Duman zehirlenmesi ne demektir? Kömürlü (kovalı) soba, mangal, kuzine, ocak ve diğer ısıtıcılar ile doğal gaz, bütan gazı, şofben, gibi cihazlar ile otomobil egzozundan çıkan tam yanmamış gazın solunması ile ortaya çıkan, zamanında fark edilmezse ölümle sonuçlanan zehirlenmedir. Duman zehirlenmeleri özellikle kovalı odun / kömür sobasının yarı yanar şekilde bırakılıp aynı ortamda uyuduğumuz zaman ortaya çıkar. Yani bu tür zehirlenmelerde ölüm maalesef uyku sırasında gerçekleşir.

Çünkü ortamda, yani soluduğumuz havada var olduğunu fark edemediğimiz, kokusu, tadı ve rengi olmayan bu zehirli gaz var önce uykumuzu getirir, arkasından bilincimiz kapanır ve uykuda ölüm ortaya çıkar. Peki, neden, niçin, nasıl zehirleniyoruz? Zehirleniyoruz, çünkü o anda ortamdaki gazdan (duman) zehirlendiğimizi fark etmiyoruz.

Aslında o anda bu zehirli gazı soluduğumuzu, dolayısı ile zehirlenmekte olduğumuzu fark edemiyoruz. Güçlükle ortamda zehirli gaz olduğunu fark etsek bile kendimizi tehlikeden uzaklaştıramıyoruz. Beynimiz zehirlendiğimizi algılasa bile kaslarımız çalışmıyor, olay yerini terk edemiyor, bağırarak yardım isteyemiyoruz. Sonuçta zehirlenerek yavaş yavaş ölüme gidiyoruz.

Bu zehirli karbon monoksit gazı dokular ve organlarımızda yaşamımız için vazgeçilmez yeri olan oksijenin bağlandığı yerlere bağlanarak kişinin dokularının oksijensiz kalıp ölmesine neden oluyor. Çünkü bu katil gazın bu bölgelere bağlanma gücü normal oksijene göre 200 kat daha fazla. Sonuçta kişinin dokularına soluduğumuz havadaki oksijen yerine bu zehirli gaz bağlandığı için kişi uykusunda hava açlığı nedeni ile ölüyor.

Hayatta kalabilmemiz için o anda mutlaka bir kişinin bu tehlikeli durumu fark edip kişiyi o ortamdan kurtarması gerekiyor. Maalesef bu gazın (karbon monoksit, duman, yanmamış gaz) diğer kötü bir özelliği de solunduğu zaman insana uyku hali vermesidir.

Banyoda kullandığımız tüp gaz ile çalışan şofben ve tüpünün banyo içinde olması, doğal gaz hattında sorun / kaçak olması, baca bağlantısı olmadan kullanılması veya baca bağlantısının, bacanın yetersiz / tıkalı olması ve saire de büyük risktir.

Zehirlenme belirtileri: Dumanla zehirlenen kişilerde görülebilecek grip benzeri belirtiler şunlar:

• Baş ağrısı,
• Gözlerde kızarma,
• Burun akıntısı
• Sarhoşluk hissi,
• Kulak çınlaması,
• Yorgunluk ve bulantı,
• Düşünmede güçlük,
• Göğüs ağrısı,
• Çarpıntı,
• Uyuşma,
• Deride renk değişikliği (kiraz kırmızısı),
• Görme bozuklukları,
• Karın ağrısı,
• Bulantı, kusma,
• Göğüste ağrı,
• Soluk alıp vermekte güçlük,
• Hareketlerde yavaşlama,
• Sarhoşluk hali.

Karbon monoksit gazı zehirlenmesi belirtileri: Bu tür zehirlenmelerde bulgular çok silik ama tipiktir. Şöyle:

• Ortaya çıkışı genelde mevsim olarak havaların soğuduğu sonbahar veya kış aylarıdır. Zira sobalar, kaloriferler yanmaktadır.
• Hayatta kalan kişilerde en sık rastlanan bulgu baş ağrısı, gözlerde kızarıklık, burun akıntısı, halsizlik gibi grip / nezle benzeri belirtilerdir.
• O ortamda (ev, okul, işyeri vesaire) bulunan birçok kişide aynı şikâyet ve belirtilerin bulunması çok anlamlıdır.

Burada saydığımız belirtiler hiçbir şekilde duman zehirlenmesine özgü belirtiler değildir. Grip, nezle gibi hastalıklarda da bu belirtiler vardır. Bu nedenle biz hekimler içinde bu tür hastaları acil serviste ilk anda teşhis etmemiz oldukça güçtür.

En önemli ayrıntı, ayni evden / kışladan / yatakhaneden / iş yerinden, yani toplu ortamlardan gelen birkaç kişide aynı anda başlayan baş ağrısı, grip benzeri belirtiler, sersemlik hali gibi belirtiler varsa o insanlarda hemen duman zehirlenmesi ihtimali akla getirilmelidir.

Zehirlenen (zehirlendiğinden şüphelendiğimiz veya emin olduğumuz) hastaya ilk yardım nasıl yapılır?

• Kişiyi zehirleyen nedeni ortadan kaldıralım ki hem o zehirlenmeye devam etmesin hem de biz o ortamda ayni havayı soluyarak zehirlenip, kazazede olmayalım. Sobayı, şofbeni vesaire söndürelim.
• Kapalı bir ortamdaki kişi veya kişilerin zehirlendiğini fark ettik. Hemen, kendimiz de zehirlenmeden, yani kazazede olmadan, güvenli ve hızlı hareket edelim, mesela odaya girerken ağız ve burnumuzu ıslak mendil vesaire ile kapatalım,
• Kişiyi süratle o ortamdan uzaklaştırıp bol temiz hava solumasını sağlayalım Ortamda, odada bulunan kapıyı, pencereyi açalım. Varsa kişinin kravatını gevşetelim, gömleğinin ilk düğmesini açalım ki rahat nefes alıp versin. Kişiyi balkona, bahçeye, terasa çıkaralım,
• Hemen tıbbi ve lojistik yardım isteyelim. Yani zehirlenen kişiyi o zehirli gazın (dumanın) bulunduğu ortamdan temiz havalı ortama taşımamızı sağlayacak ilk yardım gönüllüsü bulalım ve 112 no’lu telefonu arayarak, sağlık profesyonellerinin (ambulans, doktor, paramedik) olay yerine gelmesini sağlayalım.
• Eğer kişinin kalbi ve solunumu durmuşsa, eğitimimiz varsa “Temel Yaşam Desteği" (suni solunum) uygulayalım. Eğitimimiz yoksa hastaya dokunmayalım.
• Bu ilk yardım uygulamalarını başarabilmek için hemen ilk yardım eğitimi alalım.
• Kişinin bilinci açıksa omuzuna dokunarak "geçmiş olsun" diyelim, kendimizi tanıtalım, yaptıklarımız ve yapacaklarımızı anlatarak kendisine güven telkin edelim,
• Zehirlendiğini düşündüğümüz kişinin üzerindeki giysileri (kravat, fular, atkı vesaire) gevşeterek rahat nefes alıp vermesini sağlayalım,
• Kişiyi rahat nefes aldığı pozisyonda kalmasını sağlayalım, Hemen kapı pencere açarak ortamın havalanması ve temiz hava ile dolmasını sağlayalım,
• Gaz kaçağı nedeni olan kaynağı (şofben, doğal gaz, soba vesaire) hemen kapatalım ki gazın ortama sızması / dağılması dursun,
• Yoğun gaz varlığından endişemiz varsa 112 acil yardım numarasını arayalım. İtfaiye teşkilatı bu konuda tam yetkili ve tecrübelidir,
• Hastayı gözetimsiz bırakmadan çevreden yardım isteyelim,

Korunma tedbirleri neler?

Tıpta en etkin ve en ucuz tedavi yaralanmadan, hasta olmadan tedbir almak, yani korunmadır (Koruyucu hekimlik). Yani hastalanmadan, yaralanmadan önce alacağımız basit tedbirler bizi daha ciddi hastalık, yaralama ve hatta ölümden kurtarır. Bu tedbirleri şöyle sıralayabiliriz:

• Evimiz ve işyerimizde çok iyi baca sistemi kuralım,
• İtfaiye tarafından bacalarımızın yıllık bakımı ve temizliğini yaptıralım,
• Evimiz ve işyerimizde gaz alarm detektörleri taktıralım,
• Şofbenimizi ve tüpünü banyoda değil, balkonda tutalım,
• Özellikle kuzine, kovalı soba kurulu ortamlarda dikkat edelim, onları tamamen söndürdükten ve hatta söndüklerine emin olduktan sonra uyuyalım,
• Kapalı garajlarda arabamızı çalıştırarak uzun süre araba içinde zaman geçirmeyelim, uyumayalım.

Nice sağlıklı dumansız, zehirlenmesiz günlerde görüşebilmek ümidiyle en derin sevgi ve saygılarımı sunarım.

Kaynaklar:

• Prof. Dr. Gürkan Ersoy. Duman (karbonmonoksit) zehirlenmesi ve ilk yardım. Medikongre Dergisi, Sayı:175, Sayfa 36. https://bit.ly/Medikongre175.
• Prof. Dr. Gürkan Ersoy. Sessiz Ölüm. Duman Zehirlenmesi. İlk Yardım Farkındalık Dergisi” II. Sayı. https://online.fliphtml5.com/flahn/kwnn. Sayfa: 9-13.
• T.C Sağlık Bakanlığı. İlk Yardım Eğitim Kitabı. Ankara, 2024. ISBN: 978-975-590-913-4. Bakanlık Yayın No: 1293.
• 2024 American Heart Association and American Red Cross Guidelines for First Aid. (Circulation. 2024;150: e00–e00. DOI: 10.1161/CIR.0000000000001281)
• Temel ilkyardım bilgisi. Anadolu üniversitesi yayınları. Editör: Yrd. Doç. Dr. Gökhan Kuş, 2016.
• İlkyardım temel yaşam desteği el kitabı. Yazarlar: Dr. Ülkümen Rodoplu, Dr. Gürkan Ersoy, Semra Çelikli,
• The American Red Cross. First aid and Safety Handbook. Yazarlar: The American Red Cross ve Kathleen A, Handy, MD. Publication of American College of Emergency Physicians.
• Carbon Monoxide (CO) Poisoning Prevention. https://www.cdc.gov/nceh/features/copoisoning/index.html.
• Carbon Monoxide Safety. https://www.usfa.fema.gov/downloads/pdf/publications/co_safety_flyer.pdf

(*) Prof. Dr. Gürkan ERSOY
Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi, Acil Tıp Anabilim Dalı Emekli Öğretim Üyesi, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti “Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi” ve “Girne Amerikan Üniversitesi" Misafir Öğretim Üyesi