İzmir’in Yenikale Şehitliği’ni ziyaret 2022-03-25 22:00:00
Yazar: Celal Öcal
İzmir’de mevcut 17 şehitlik arasında Osmanlı döneminden kalan en eski şehitlik Yenikale Şehitliği’dir. Sinesinde bir tarihi taşır. Adını şehitliğe veren çok yakınında bulunduğumuz yasak nedeniyle ziyaret edemediğimiz Yenikale’nin yapılmasına, Venedikliler’le yaptığımız savaş sebep olmuştur.
1645 yılına kadar yabancı gemiler vergi ödemeden İzmir Limanı’na girer, serbestçe ticaret yapardı. Venediklilerle 24 yıl süren savaşta sıkıntıya düşen Osmanlı yönetimi yabancı gemileri kiralama girişiminde bulundu. Gemi kaptanları cevap bile vermeden limanı terk etti. Bunun üzerine Sadrazam Köprülü Mehmet Paşa, Piri Reis’in haritasında “Sancakburnu” adıyla anılan bölgeye kale inşa ettirdi (1656).
Kaleye dönemin en güçlü Çultutmaz, Balyemez topları yerleştirildi. Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde “Kal’ai Sancakburnu” adının yazılı olduğu kalede “Demir kapaklı yetmiş adet Balyemez ve Çultutmaz şayka topları” bulunduğunu yazdı.
Görünce Hatifi gaybı didi bu kal’aya tarih / Kilidi bahr ü ber oldu ve hakka kal’a-i sancak. (Hicri 1077)
Gizlilik âleminden gelen ses bu kaleyi görünce tarih düşürdü / Gerçekten Sancak kalesi denizin ve karanın kilidi oldu. (Hicri 1077 / Miladi 1666-1667)
Bu tedbirin alınmasından sonra yabancı gemiler kalede dalgalanan bayrağımızı selamlamaya, gümrük vergisi ödemeye başladı. Yeni yapıldığı için “Yenikale”, kalede dalgalanan bayrağımız nedeniyle “Sancakkale” adıyla anılmaya başladı. İzmir Körfezi’ne giriş çıkış yapan gemilerin geçişlerini tamamen kontrol altına aldı, Boğazkesen görevi yapmaya başladı. Kaleye yerleştirilen toplar İzmir’i işgale yeltenenlere caydırıcı oldu.
Venedikliler, 1770’de Çeşme’de Osmanlı Donanması’nı yakan İngiliz-Rus Filosu İzmir’e saldırı gerçekleştiremedi. Büyük Türk Amirali Cezayirli Gazi Hasan Paşa 1775 yılında Sancakkale’ye geldi [1]. Sancakkale, İzmir’i savunma görevini son defa Birinci Dünya Harbi döneminde yerine getirdi.
İzmir’e denizden böyle bir saldırının yapılabileceği II. Abdülhamit döneminde değerlendirilmiş, İzmir Körfezi çevresine Hamidiye İstihkam-ı Hümayunları yapılmıştı. Birinci Dünya Savaşı öncesi Osmanlı Harbiye Nezareti de Çanakkale’ye, İskenderun’a ve İzmir’e düşman çıkartması yapılabileceğini değerlendirdi ve tedbir aldı.
İzmir’e denizden yapılan saldırıyı bataryalarımız, mayın hatlarımız, batık gemi manialarımız, ışıldaklarımız, askerimiz önleyecekti. İnciraltı - Narlıdere sahil hattına 48 toptan oluşan 18 batarya yerleştirildi.
İzmir’de sabit görev yapmakta olan donanmamızın yaşlı gemilerinden Muin-i Zafer korvetinin 1913 yılında toplarının sökülmesi kararı alınınca, bir kısım topları, Çanakkale Dardanos tabyasına (şubat 1915-Baykuştepe), bir kısmı da Kösten (Uzunada) adaya yerleştirildi (Muin-i zafer bataryası), İzmir Limanı kapatıldı.
Savunmamızın son bölümünü Sancakkale’deki bataryalarımız teşkil ediyordu. İzmir’i işgale yeltenecek olan düşman Sancakkale’ye çok yakın dar su yolundan geçmek zorundaydı. Bu nokta da sahra toplarımızın ateş altındaydı.
Beklediğimiz saldırı 5 Mart 1915 günü saat 13.40’da gerçekleşti. Rus, Fransız, İngiliz zırhlı, mayın tarama ve nakliye gemilerinden oluşan İtilaf Devletleri donanması İzmir’i uzun menzilli toplarıyla dövdü. İngiliz harp gemileri HSM Triumph, HSM Hampshire, HMS Euryalus. HMS Swiftsure, HMS Theseus. Fransız Kleber, Rus gemisi Askold ve nakliye gemileri, monitörlerin bulunduğu İtilaf Devletleri donanması Yenikale istihkâmına ve İzmir tabyalarına saldırı başlattı.
Aliağa, Reşadiye, Şakran bombalandı. Önce 14 kilometre, sonra 10 kilometre mesafeden uzun menzilli toplarla İzmir’e yoğun saldırı yapıldı. Kale istihkâmlarınca aynı şekilde cevap verildi.
İngiliz donanması Yenikale’yi de üç saat bombaladı, 140’a yakın mermi attı. Amaçları istihkâmları tahrip etmek, limanı ablukaya almak, hücuma açık bulundurarak İzmir’in Alman denizaltılarının üssü olarak kullanılmasını engellemekti. Yenikale’de hasarın az, bir şehit ve dört yaralı olduğunu bildirildi.
6 Mart 1915 günü sabahı, İtilaf Devletleri donanmasının yoğun bombardımanı başladı. Mayın arama ve tarama gemileri, zıhlı topçuların desteğinde ilerledi, ancak Sancakkale topçusunun karşı ateşiyle işgalciler çekilmek zorunda kaldı Bu harekâtta düşmanın bir mayın tarama gemisi batırıldı.
7 Mart 1915 günü İtilaf Devletleri donanması, Urla önlerinden Türk toplarının menzili dışından sabahtan geç vakte kadar bombardımana devam etti. Bir Fransız uçağı keşif uçuşu yaptı. İtilaf Devletleri donanmasının bütün gece sürdürdüğü top atışları ve mayın arama tarama girişimleri bir sonuç vermedi.
7 Mart 1915 günü 285 bordo sayılı Okino adlı gemi mayına çarparak battı. HSM Triumph isabet aldı. Mayın temizlemeye gece devam edilmek istendi, ancak Yenikale ışıldakları engelledi.
8 Mart 1915 günü bombardıman bütün gün devam etti. Bu defa İtilaf Devletleri donanmasına beş bacalı Rus kruvazörü Askold da katıldı, Urla’yı bombardımana tuttu.
9 Mart 1915 günü de saldırılar devam etti. Aynı gün İzmir Müftüsü ve İttihat ve Terakki Partisi İzmir Katib-i Mes’ulü Mahmut Celal (Bayar) Bey, İzmir halkının şükranlarını bildirmek için Sancakkale’ye gitti, topçu askerlerine hediyeler dağıttı, morallerini yükselti.
İngiliz Amiral Rosslyn Wemyss, 9 Mart 1915 günü HSM Euryalus gemisinden gönderdiği ültimatomla Rahmi Bey’den İzmir’i teslim etmesini istedi. İzmir bombalandı. Harekâta dört kruvazör ile altı torpidobot katıldı. Bir gazete bu donanmada nakliye gemisinin bulunmasının İngilizler’in İzmir’e çıkartma yapmak istedikleri sonucuna varıyordu.
İzmir Valisi Rahmi Bey resmi bir beyanname yayımlayarak şehri silahlı bir savunmaya hazırlamak için halkın tren veya diğer vasıtalarla İzmir’den iç kısımlara gitmesini istedi. Yeni savunma tedbirleri alındı. Aynı gün durumun nazikliğini takdir eden İzmir’deki ABD konsolosu harekete geçerek İngiliz Amirali Pierse ile gemisinde görüştü.
Saldırının beşinci gününde, mütareke zemini arayan donanma temsilcilerinin ağır istekleri nedeniyle anlaşma olmadı, bunun sonucu olarak İzmir’e karşı olan deniz harekâtı sürdü.
İtilaf Donanması’nın İzmir’i denizden işgal saldırısı sırasında 87 tonluk İngiliz torpidobotu “No 064” 21 mart 1915’de, 535 tonluk İngiliz monitörü “M30” 13 Mayıs 1915 günü İzmir Körfezi’ndeki Türk bataryaları tarafından batırıldı. 1000 tonluk Fransız mayın döşeme gemisi Casabianca 3-4 Temmuz 1915günü İzmir Körfezi’nde döşenen mayınlara çarparak battı.
Düşman donanması komutanı İzmir Valisi’yle görüşme teklifinde bulundu. İzmir’i teslim etmesi karşılığında İzmir’in bir prenslik olacağı, başına yine Rahmi Bey’in getirileceği söylendi. Bu teklife İzmir Valisi “Cayır cayır yakarım da İzmir’i size teslim etmem. Bu davranışınızla İzmir’deki Levantenlerin de hayatını da tehlikeye atıyorsunuz” dedi. Görüşme sona erdi.
İzmir Valisi Rahmi Bey, İzmir’e yapılan bombardımanın Levanten nüfusa da zarar vereceğini göstermek için Levantenler’i Türk mahallelerine yerleştirdi. İşgalci filo komutanına isterse İzmir’i bombalayabileceğini, bundan Levantenler’in de zarar göreceğini söyledi. Bu tedbirlerimizi İngiliz donanması umursamadı. İngiliz filosu İzmir’i bombalamaya devam etti.
Sonuç almaları için İzmir limanının içine girmeleri, mayınlarımızı temizlemeleri gerekiyordu. Bataryalarımız, mayın hatlarımız buna izin vermedi. Gemileri tarafımızdan batırıldı. Artık İzmir Körfezi’nin içine giremiyor, uzaktan İzmir’i bombalıyorlardı.
Bu duruma karşı 17 toplu bir Avusturya-Macaristan topçu bataryasının Foça’ya yerleştirilmesi kararı alındı. Ancak yol yoktu, bin bir zorlukla yol yapıldı, batarya Foça’ya yerleştirildi. Bu tedbirimiz sonucu düşman donanması İzmir Körfezi’nden tamamen çekildi.
İngilizler Uzunada’yı işgal etmiş, uçak pisti inşa etmiş, çadır hangar kurmuş, hava üssü tesis etmiş, yerleştirdiği toplarla Urla’yı da ateş altına almıştı. Uzunada’nın geri alınması için çıkartma operasyonu düzenlendi. Operasyonda Türk - Alman - Avusturya - Macaristan topçu bataryalarının büyük katkısı oldu. Urla ve Mordoğan’a yerleştirilen toplarla Uzunada ateş altına alındı.
6 Mayıs 1916 günü Karaburun sahilindeki topçularımızın açtığı ateş sonucu iki İngiliz Monitörü batırıldı. Uzunada alındı.
Bu arada İzmir’e hava saldırıları devam ediyordu.. İzmir’de üç tayyare bölüğümüz görev yapmaktaydı. Tayyarelerimiz Sisam, Sakız, Midilli adalarına keşif ve taarruz harekatlarında bulunuyor, İzmir semalarında kıyasıya hava muharebeleri oluyordu.
Alman pilot Hans-Joachim Buddecke üç İngiliz tayyaresine karşı tek başına girdiği hava muharebesinde iki düşman uçağını birden düşürmesi büyük memnuniyet yarattı. “Ege Şahini” ünvanı ve çeşitli hediyeler verildi. (Ekim 1917)
İzmir’deki yönetimimiz bir kısım Levanten ve Rumların içinde bulunduğu casusluk faaliyetlerine karşı mücadele verdi.
107 yıl önce, Mart 1915 tarihlerinde İtilaf Donanması İzmir’i denizden ve havadan bombardıman etti. 05 - 15 Mart 1915 tarihlerinde yapılan bu bombardımanda düşman donanması gemi kayıpları vererek çekilmek zorunda kaldı. İşgalci filonun bir kısmı Çanakkale’de savaşına katılma emri aldı ve orada da başarısız oldu. İzmir’i bombalayan HMS Triumph Çanakkale’de batırıldı.
İzmir Yenikale’nin denizden bombardımanı sırasında şehit düşen askerlerimiz Sancakkale’nin hemen arkasına tesis edilen Yenikale Şehitliği’ne gömüldü, kitabe dikildi.
Yenikale Şehitliği’nde 05 Mart 2022 günü yapılan “İzmir’in Yenikale Şehitliği ziyareti” töreni, Saygı duruşu, çelenk konulması ve İstiklal Marşının okunmasıyla başladı.
“İzmir Sancakkalesi ve Şehitliği “ tebliğiyle Yenikale’yi kamuoyuna ilk defa duyuran Prof. Dr. Necmi Ülker’e Türk milletine yaptığı değerli hizmeti taltif olarak şehitlik bayrağını göndere çekme şerefi verildi.
Prof. Dr. Necmi Ülker, İzmir ve Türkiye için çok büyük önemi olan Yenikale’nin müze olmamasının, Yenikale Şehitliği’nin mevcut durumunun yürek yaraladığını, 5-10 Mart günlerinin Yenikale Şehitleri haftası olarak anılması gerektiğini söyledi.
Toplantıyı düzenleyen Türk Dünyası Kültür ve İnsan Hakları Derneği Başkanı Celal Öcal, Yenikale ve Uzunada’yı birlikte araştırdığı muharip gazi Şükrü Karaca ve tarihçi Burhan Keskin’i tanıttı.
Yenikale’yi tanıtan ilk eser “Birinci Dünya Savaşı’nda İzmir Savunması” kitabı 2015 yılında yayımlandı.
18. Türk Tarih Kongresi’nde “103 yıldır bilmediğimiz gerçek İtilaf Devletleri donanmasının İzmir’i işgal girişimi” tebliği ile İzmir - Yenikale, tarih çevrelerine duyuruldu.
İtilaf Devletleri donanmasının İzmir saldırısı döneminde şehit düşen askerlerimizin aziz hatırasına Yenikale Şehitliği tesis edildi, kitabe konuldu. “1333 senesi Rebiyülahiri’nin 18. günü (5 mart 1915) İngiliz ve Fransız müşterek gemilerinden Yenikale’ye atılan mermilerden müstakil ağır topçu efradından top başında şehit olanların ruhlarına rızaenlillah fatiha” yazıldı.
Türk kamu vicdanı Yenikale’nin müze olarak halkın ziyaretine açılmasını istiyor.
[1] Ali Rıza İşipek-Cezayirli Gazi Hasan Paşa