Türkü sevsin veya sevmesin herkesin duyduğunda mırıldanarak eşlik ettiği bazı türkülerin, popülaritesinin ötesinde derin anlamlar taşıdığını biliriz. Bireyin veya toplumun yaşadığı her türlü duyguyu, düşünceyi, yaşanmışlığı barındıran türküler, aynı zamanda güçlü tarihsel verileri sözlerine yansıtır. Birey ve toplumda travmatik izler bırakan olaylar, günümüze ulaşan birçok türkünün yazılma ve söylenme nedenidir. Tarihsel süreçte yaşanan kuraklık, savaş, baskı, adaletsizlik, yoksulluk vb. tüm bireysel ve toplumsal gelişmeler türküler aracılığı ile nesillerin dağarcığına taşınır.

Yöre fark etmeksizin geniş tanınırlık ve beğeniye sahip türkülerimizin arka planında tarihsel dramların izlerine rastlarız. Bireysel ve toplumsal sorunların yansıdığı ezgilerimizde, coğrafyamızın iyileşmeyen yarası, farklı olana yönelik baskıların yer bulmaması elbette düşünülemez. Anadolu’nun yakın ve uzak tarihinin temel sorunlarından, Hristiyan toplulukların gördüğü baskıların en hüzünlü hikayeleri, türküler aracılığı ile tarihsel bellekte yer edinirler. Özellikle Hristiyan halkların yoğun yaşadığı yörelerin türkülerinde, bu hikayelere ait açık bilgilere veya en azından ipuçlarına ulaşırız. 

Urfa’nın dağlarında kayıp Süryani kızın türküsü 

Urfa yöresi türküsü olarak TRT repertuarında da yer alan Türk halk müziği klasiklerinden "Urfa’nın etrafında dumanlı dağlar" türküsü tam da bu anlamda izlere ve ardında hüzün dolu hikayeye sahiptir. Yakın çağlara kadar yoğun Hristiyan Süryani nüfusa ev sahipliği yapan Urfa’da yaşanan binlerce benzer dramın, müziğe dönüştüğü "Urfa’nın etrafında dumanlı dağlar" türküsü daha doğrusu ağıtında yer alan ve avcılardan kaçması söylenen ceylan, aslında bu hikayenin kahramanı Süryani genç bir kızdan başkası değildir. Türkü, aynı zamanda bölgede yakın tarihe kadar yaygın olarak görülen, güçlünün zayıfa tahakkümünün en alçak örneklerinden olan Hristiyan kadınların zorla alıkonma, kaçırılma hikayelerinden sadece biridir. 

Aynı türkünün kahramanı genç kızın Ermeni olduğunu belirten kaynaklar da oldukça fazla. Hatta türkünün orijinali olarak kayıt altına alınmış Ermenice versiyonu da bulunuyor. Cumhuriyet öncesi benzer kaçırılma, alıkonma olaylarının yaşandığı Müslüman topluluklardan farklı olarak kaçırılan Hristiyan kadınların haklarını arayacağı hukuk ve adalet zemini o dönemler için bulunmuyordu veya işlemiyordu. Tarihsel arka planı bilinmeden zevkle dinlenen bu türkünün, ağır bir toplumsal dramı yansıtan sözlerine bir de bu pencereden bakmanız amacı ile hatırlatmak isterim. Urfa yöresi türkülerinin büyük ustası Cemil Cankat’a kaynaklandırılan türkünün sözleri şu şekilde:

Urfanın etrafı dumanlı dağlar aman aman
Urfanın etrafı dumanlı dağlar aman aman
İçerim yanıyor aney, gözlerim ağlar
İçerim yanıyor aney, gözlerim ağlar

Benim zalım derdim cihanı yakar aman aman
Benim zalım derdim cihanı yakar aman aman
Gezme ceylan bu dağlarda, seni avlarlar
Anadan, babaydan, yardan ayrı koyarlar

Gezme ceylan bu dağlarda, seni avlarlar
Anaydan, babadan, yardan ayrı koyarlar

Ceylan senin gibi yüreğim yare aman aman
Ceylan senin gibi yüreğim yare aman aman
Bir yavru kaybettim anam kaşları kara
Bir yavru kaybettim anam kaşları kara

Harputlu Ermeni kızın Dersim dağlarında yakılan türküsü

Benzer bir başka olay örgüsü ve türküleşen drama, klasik Harput türküsünde tanık oluyoruz. Dersim yöresi türküsü olarak bilinen ancak Harput/Elazığ ağıdı olan ‘Dersim dört dağ içinde’ türküsü geniş kitlelerce sevilerek dinlenir, söylenir. Türküye konu olan olay Harputlu Ermeni ailenin kızı Vartanuş’un, ailesinden ve sevdiğinden kopartılarak zorbalarca Dersim dağlarına kaçırılması ve bir daha haber alınamaması üzerine kuruludur. Sevdiği kızı bulmak umudu ile Dersim dağlarında gitmedik köy bırakmayan Ermeni genci çok sevdiği Vartanuş’a kavuşamayacağını anlayınca günümüzün sevilen türküsünün sözleri Dersim dağlarında yankılanır: 

Dersim dört dağ içinde
Gülü var bağ içinde
Dersimi hak saklasın
Bir gülüm var içinde

N'oldu ağama n'oldu
Sarardı benzi soldu
Ağam burdan gideli
Bu yerler viran oldu

Harput'un altı kelek
Dersim'e gidek gelek
Eli elimde olsun
Kapı kapı dilenek

N'oldu ağama n'oldu
Sarardı benzi soldu
Ağam burdan gideli
Bu yerler viran oldu

Dersim'in yazıları
Meliyor kuzuları
Ben buraya gelmezdim
Alnımın yazıları