İnsan, iki ayağı üzerine dikilip uygarlık yolunda ilerlemeye başladığı günden beri kendini ve yaşadığı ortamı geliştirdi, bezedi ve ona bir karakter kazandırdı. Bu gün ev diye benimsediğimiz yaşam alanımıza gelene kadar epey yol aldık. Mağarada başlayan yolculuk akıllı evler ile sürüyor. Boş durmadık mağaraların duvarlarını resimledik, boyadık. İlk evleri yaptığımızda kök boyaları ile süsledik. Pencere ve kapılara nakışlar bezedik. Bunları yaparken doğadan esinlendik daha doğrusu ona öykündük. Doğanın yarattığı kadar olağanüstü olmasa da güzel evler yaptık. Kendimize ruhu olan yaşam alanları yarattık. Ama gel zaman git zaman ruhun yerini getirim aldı. O güzel evler ve bezemeleri tarihin tozlu sayfalarında kaybolmaya başladı.

Ülkemizde karakter ve ruha sahip sivil mimari örnekleri çok azaldı. Yerine betondan, çelikten ruhsuz evler yapılıyor. Ancak az da olsa gizli saklı köşelerde hâlâ korunabilmiş özel sivil mimari örnekleri bulunuyor.

Eğin, ülkemizde az da olsa korunabilmiş karakter sahibi evlerin bulunduğu çok özel bir ilçe. 19. Yüzyıl Eğin evlerinin geleneksel mimarisinde ilk bakışta göze çarpan özellik çok katlılıktır. Evlerin, taş duvarlı alt katları kiler, depo olarak kullanılır. İkinci ve bazen de üçüncü katlar yaşam alanıdır. İkinci ya da üçüncü katta mutlaka geniş bir balkon ya da teras bulunur. Eğin evleri Anadolu`daki, sivil konut türlerinin en güzel örneklerindendir. Ahşap konakların çift kanatlı kapıları, panjurlu pencereleri, sedirleri, ahşap işlemeleri ve kapı tokmakları önemlidir. Kapı tokmakları o kadar güzel ki hepsini birer mücevhere benzetebilirsiniz. Evler, o kapı tokmakları olmazsa çıplak ve ruhsuz gibi gelir insana. Kapı tokmakları Eğin evlerinin olmazsa olmazıdır.

Anadolu'nun ve dünyanın birçok yerinde çeşitli kapı tokmakları gördüm ve fotoğrafladım. Ancak Eğin kapı tokmakları kadar güzellerini görmedim.

Nedir tokmak? Bu soruya, "Kapıyı çalıp ziyareti evdekilere haber vermeye, tutup çekerek kapatmaya yarayan metal aksam" yanıtını verebiliriz.

Tokmaklar yalnızca fonksiyonlarıyla değil, estetik değerleri bakımından da bir devrin sanat görüşünü, anlayışını dile getiren yapıtlardır. Anadolu'nun her yerinde çeşitli boy ve karakterde kapı tokmaklarına rastlayabilirsiniz. Eğin, Ağın, Arapkir, Harput'ta mücevher güzelliğinde kapı tokmakları bulunmaktadır. Tokmak adını verdiğimiz aksam zil gibi ses duyurmada kullanılır. Tek parçadan oluşan tokmak, köçek adı verilen bağlantı halkası ile kapıya takılır. Tokmağın altında ayna dediğimiz süsler  bulunmaktadır. Bazen de tokmak olduğu gibi takılır. Tokmak kolu vurulduğunda ses çıkarılması için alt ucunda yine kanat tahtasına çakılmış bir kabaraya vurulur.

Kapı, tüm dünyada olduğu gibi Anadolu evinde de önemli bir ögedir. Ailenin sosyal ve kültürel kimliğini belirler. Tokmaklar da aynı şekilde içeride yaşayan topluluğun sosyal durumunu simgeler. Zenginin kapı tokmağı kalın, ağır süslüdür, pirinçtendir. Yoksulun ise ince, basit, demirden ve halkadandır.

Kimi kapıların üzerinde ana tokmakların altında ikinci bir tokmak vardır. Kapıdan büyük tokmağın sesi geliyorsa, gelen konuk erkek, küçük tokmağın sesi  geliyorsa gelen konuk kadındır. Zor durumda kalan birinin kapı halkasını tutması kapıya sığınmak anlamındadır. İki kanattaki halkalar birbirine kurdele ile bağlanmışsa evde kimse yok demektir. Kapı aynı zamanda bir iletişim aracıdır.

Tokmaklardaki figürlerin kökeni

Kapı tokmaklarının her biri değişik biçimlerde yapılmış olup üzerlerinde kartal, kuş, yılan gibi hayvan motifleri, ejderha, insan ve Medusa figürleri, stilize edilmiş bitki motifleri ile birlikte geometrik desenler bulunmaktadır.

 Bu figürler zaman içinde değişime uğramışlar, Müslümanlığın kabulünden sonra hayvan ve insan tasvirleri azalmaya başlamış bir süre sonra da yok olarak yerlerini sade şekillere, halkalara, oval ve yuvarlak formlara bırakmışlardır. Bütün bunların rastlantı olmadığı insanların inanışları ve töreleri doğrultusunda geliştiği ortadadır.

Kapı tokmaklarının betimlemeleri ve mitolojik yönünü ele alıp baktığımızda ilginç simgelere rastlıyoruz. İnsan için bir duyuru aracı olarak görev alan kapı tokmaklarının  üzerindeki figürler o dönemin sanatçıları tarafından inançları, korkuları, ümitleri doğrultusunda simgesel amaçlar düşünülerek yapılmıştır.

Tokmak bezemelerinin anlamları

Tokmaklar üzerindeki her bezemenin bir anlamı var. Örneğin lamba motifli bir kapı tokmağı evin ocağı sönmesin, yaşamın uzun olsun anlamını taşıyor.

Kuş motifi kullanılmışsa bu da ev sahibinin gurbette bir yakınının olduğu ve haber beklediği anlamına geliyor. Öküz motifi ise ailenin birlik olduğunu simgeliyor.

Kapı tokmaklarında akrep yılan gibi motifler de var. Bu motifler Şaman kültüründen kalma. Yılan motifleri genellikle anahtar delikleri çevresinde bulunuyor ve bu motifteki kilide anahtar sokulunca şeytanın o eve giremeyeceğine inanılıyor. Akrep motifi olan evlerde ise cinin şeytanın barınamayacağı inancı var.

El formundaki tokmaklarda kimi elde yüzüğün hiç olmaması, kimi elde orta parmakta veya yüzük parmağında yüzüğün olması ev sahibinin bekâr, evli ya da dul oluşunu simgeler. El şeklindeki tokmakların kapıya vuran kısmında iyiliği, bolluğu, sonsuz hayatı simgeleyen nar meyvesi bulunmaktadır. Kişinin içeridekilerle ilk teması bu bereket sembolünü tutan ele dokunarak başlar.

Eve gelen konuk tanıdıksa kapıdaki halkayı, yabancıysa kapı tokmağını vurur. Böylece ev sahibi evdeki durumu ona göre ayarlar.

Son tokmak ustası

Günümüzde Eğin`de altı kuşaktır geleneklere bağlı olarak bu işi yapan Demirci ailesinden Mustafa Demirci üretimi sürdürüyor. Son kapı tokmağı ustası. Ataları bu el sanatını bir zamanlar yörede yaşayan Ermeni ustalardan öğrenmiş. Yaklaşık 120 yıl aradan sonra tekrar 1996 yılında bu geleneği sürdürme kararı alan Demirci ailesinin bu kararı sadece kaybolmakta olan bir geleneği yaşatmak değil aynı zamanda bu tokmakların işleneceği kapıları yapan marangozları ve buna bağlı olarak da eski taş ustalarını yaşama bağlamış. Eskiden ilgi görmeyen marangozluk ve taş ustalığı da kapı tokmakları sayesinde yeniden nefes almaya başlamış.

Eğin'de kapı tokmaklarının nasıl olacağına evin hanımı karar veriyor. Evin hanımının istekleri ve estetik anlayışı doğrultusunda kapı tokmağı özel siparişle yaptırılıyor. Evin içini süsleyen, o eve ruh veren kadın, kapı tokmağı konusunda da yetkin.

Bu güzellikleri yapan ve yaşatan yöre ustalarına esenlikler ve sonsuz saygılarımla?

Kaynakça: www.demircioglukemaliye.com