Mustafa KILIÇ
Havacılık Tarihi / Araştırmacı - Yazar
Kilic.thk@hotmail.com

Türkiye’de sosyal medyayı özellikle de Facebook’u etkin kullananlardan birisiyim. Kültürel anlamda paylaşımların yapıldığı çeşitli sayfaları özenle takip ederim. Birçok konusunun uzmanı dostumu bu sayede tanımışımdır. Ben de gücümün ve bilgimin yettiğince havacılık tarihi konusunda paylaşımlar yaparım.

Uzmanlık alanım Türk Hava Kurumu olduğundan çeşitli sorularla karşılaşırım. Sonrasında tatlı bir çaba başlar, bilginin paylaşımı ve eğitici tartışmalar. Hepsi bir okul gibi bizi bilgi ile donatır.

Geçenlerde İzmir’de çok değer verdiğim gazeteci bir dostum harika bir yazı hazırlamış. Yaptığı röportaj ile İzmir’de ve Türkiye’de bilinmeyen bir yardımın iç yüzünü anlatmış. Kendisi ile konu üzerine sohbet ederken yeni dostlar aramıza katıldı. İzmir konusunda engin bilgisi olan insanlar ile tanışma fırsatım oldu. İzmir havacılığı konusunda yaptığım araştırmaları kısaca kendilerine anlatmak adına bir çalışma yapmam gerektiğini düşündüm. Çok detaya kaçmadan hazırladığım bu yazımı genç havacı kardeşlerimin de okumasını isteyerek Kokpit.Aero’daki sayfama taşıdım.

İzmir’in “Vali Paşa”sının güzel sözleri

16 Mart 1926 ile 9 Ağustos 1935 tarihleri arasında İzmir Valiliği yapan Kazım Dirik Paşa’nın kentin gelişiminde çok büyük katkıları olmuştur. Benim dikkatimi çeken güzel konuşmalarından bir tanesi, havacılık ile ilgili olandır. Bunu sizlerle paylaşarak yazıma devam etmek istiyorum:

“Yer, gök ve denizlerde Türk varlığını koruyan ve ulusun inancını kazanmış olan Tayyare Cemiyeti’nin uzun yıllardan beri bildiğim çalışma savaşını aklımdan geçirdikçe verimleriyle göğsüm kabarıyor.

Kazım Dirik / İzmir Valisi”

Ä°zmir Deniz Havalim

Cumhuriyet ilanından sonra, Türkiye’nin ilk deniz - havalimanı İzmir ilinde, konaktaki Sarıkışla yanında konuşlanmıştır. Alınan deniz uçaklarının ikmal ve bakımları burada yapılmıştır. 1925 yılında Türk Tayyare Cemiyeti tarafından deniz uçak iskelesi ve tahta bakım - ikmal hangarları yaptırılmıştır. Gaziemir, o zamanki adıyla Seydiköy hava meydanının da bakım ve yeni yerleşim binalarının yapımı Türk Tayyare Cemiyeti tarafından gerçekleştirilmiştir.

Bu yazının fotoğraflar bölümünde 23 - 24 Haziran 1934 tarihi bir fotoğraf paylaşılmıştır. Bu foto’da Atatürk ve İran Şahı Rıza Pehlevi bir deniz uçağı hangarından çıkarken görülmektedir. Kayıtlarda bu hangarın yeri konusunda resmi bir belgeye rastlayamadım. Tahminimce Güzelyalı olmalıdır diye düşünmekteyim. Zira Güzelyalı askeri lisesinin spor salonunun eski bir uçak hangarı olduğunu duymuştum. Bu konuda bilgi sahibi olanların bana ulaşmalarını arzu ederim.

İzmir Tayyare Sineması

İzmir’de bilinen en eski sinemalardan bir tanesi 1908 yılında yapılmış Palas Sineması’dır. 1922 yılında İzmir yangınından çok etkilenmeden kurtulan salon geçirdiği tadilatlar sonrası eski havasını yakalayamamış ve seyirci kaybetmiştir.

İzmir Tayyare Cemiyeti 1927 yılının başında sinemayı satın alarak adını “Tayyare Sineması” olarak değiştirir. 4 Mart 1930 Salı akşamı Tayyare Sineması’nda gösterimde olan filmi, o sıralarda İzmir’de olan Mustafa Kemal Atatürk de izlemiştir.

1933 yılında yaklaşık bir yıl süre ile ünlü Mimar Ernest Egli tarafından onarımdan geçirilen sinema, artık tiyatro oynamaya elverişli hale getirilmiştir. Beşer ve altışar kişilik yedi locası olan sinemada 536 adet lüks koltuk bulunmaktadır. Akustik olarak Türkiye’deki en iyi sinemadır. Havalandırma, klima ve kalorifer düzeni olan salona, Almanya’dan sesli film oynatabilen bir film makinesi getirilmiştir.

19 Mart 1948 tarihinde 250 bin liraya İzmir Belediyesi’nce satın alınan sinema, İzmir Şehir Tiyatrosu’na ve İzmir Devlet Tiyatrosu’na ev sahipliği yapmıştır. 1968 yılında sinema olarak işletilirken, iş adamı Bedri Akgerman tarafından satın alınır ve 1969 yılında sinema yıkılarak yerine Tayyare Apartmanı adıyla konut yapılır.

İzmir ve civarı bağış uçakları

Türk Tayyare Cemiyeti’nin (Türk Tayyare Cemiyeti) yurt genelinde başlatmış olduğu bağış uçak kampanyasına en büyük ilgiyi İzmir ve ilçeleri göstermişlerdir. 1925 – 1935 yılları arasında 24 uçak alarak Türk Tayyare Cemiyeti aracılığı ile Hava Kuvvetleri’ne bağışlamışlardır. Belirtmeden geçemeyeceğim bir ayrıntı ise dört uçak alarak bağış kampanyasının yıldızı olma şerefi Ödemiş ilçesine nasip olmuştur. Sadece bağış uçakların alımı ile kalmayan İzmirliler para ve gayrimenkul bağışlarında da ön plana çıkmışlardır.

Para yardımında bulunanlar ve verilen madalyalar

İzmir ve ilçelerinde yaşayan havacılık sevdalıları ferdi olarak da Türk Tayyare Cemiyeti ve sonrasında Türk Hava Kurumu’na maddi yardımlarda bulunmuşlardır. Şu ana kadar tespit edebildiğim isimler ve verilen madalyaların sıralaması şöyledir:

1 Ocak 1929, İzmir - Ali Haydar Bey, 300 lira ve 4244 kayıtla, Altın Madalya.
1 Ocak 1929, İzmir - Ömer Şükrü Bey, 1.666 lira ve 4246 kayıtla, Altın Madalya.
1 Ocak 1929, İzmir - Mabacı Başı Mehmet Ağa, 250 lira ve kayıtla, Altın Madalya.
1 Ocak 1929, İzmir - Mustafa Nafiz Bey, 1.667 lira ve 4249 kayıtla, Altın Madalya.
1 Ocak 1929, İzmir - Alaiyelizade Halim Bey, 5.000 lira ve 4520 kayıtla, Murassa.
26 Mart 1929, Dikili - Komisyoncu Ali Efendi, 200 lira ve 4255 kayıtla, Altın Madalya.
19 Aralık 1929, İzmir - 1.Tabur İmamı Emin Efendi, 156 lira ve 4282 kayıtla, Gümüş.
12 Nisan 1930, İzmir - Orta Mektep Muallimi Şerefnur, 118 lira 4291, Gümüş.
16 Ağustos1930, İzmir - Bilalzade, Sabri Bey, 200 lira 4302 kayıtla, Altın Madalya.
28 Mayıs 1932, İzmir - Deri tüccarı, Efrahim Gabay Efendi, 300 lira ve 4358 kayıtla, Altın Madalya.
28 Ağustos 1935, İzmir - Bayan Sadberg, 100 lira ve 4605 kayıtla, Gümüş.
22 Ekim 1935, İzmir - Tecimer Mehmet Ali - Mermer Oluk, 250 lira ve 4607 kayıtla, Altın Madalya.
8 Şubat 1944, Torbalı - Çengel Köyü, Şükrü Boler, 150 lira ve 7493 kayıtla, Gümüş.
8 Şubat 1944, Torbalı - Karaat Köyü Hüseyin Özkaynak 100 lira ve 7494 Gümüş.
8 Şubat 1944, Torbalı - Karaat Köyü Şükrü Genç 200 lira ve 7494 kayıtla Altın.

Yalnız, buradaki isimler sizleri yanıltmasın. Eminim ki bu listenin çok daha fazlası tespit edilmeyi bekliyor.

Altın evlilik yüzüklerini bağışlayanlar

Türk Hava Kurumu’na açılan bir kampanya nedeniyle evlilik yüzükleri bağışı yapılmıştır. THK şubelerine yapılan bağışlar kayıt altına alınmıştır. Altın evlilik yüzüklerini verenlere gümüş yüzükler takdim edilmiştir. Yine şu ana kadar bulabildiğim listelerden sadece İzmir içerisinde oturanlar ve Tire ilçesinde kampanyaya katılanlardan bir bölümünün isimlerine ulaşabildim.

İzmir içerisi:

Selahattin ve Aliyfe Çıtay, Hamdi Sürü, Ahmet ve Ferhunde Betin, Ali ve Kadriye Gönülşen, Tevfik Manav (Karşıyaka), Abbas Bahri ve eşi, Bayan Ersin Şeker.

Tire ilçesi:

Naci Erdirik, Rasıh Şişik, Hüseyin Ergül, Kazım Kaygısız, Cevdet Biçmen, Mehmet Gömenez, Enver Gökdemir, Vasfi Dikmen, Fikri Özçelik, Sami Gülcüoğlu, Faik Yazgan, Muiz Büberoğlu, Asım Haplıoğlu, Yakup Kemal, Şakir Demircioğlu.

İzmir’deki planör “a” brövesi eğitimleri

1936 yılında THK Türkkuşu, planör eğitimlerinin verilebilmesi için Eskişehir, İnönü de Yüksek Planör Kampı açmıştır. Bu kampta ileri seviyede uçuş eğitimleri verilecektir. Tüm Türkiye’den çok sayıda istekli olunca, kurum çözüm olarak bölgesel kurslar açarak başarılı öğrencileri seçmek ister. İzmir’deki kurs yeni düzenlenmekte olan Kültürpark arazisinde yapılır. Kursun öğretmenliğini ise Türkiye’nin baş tayyarecisi Vecihi Hürkuş yapar. 1936 yılının Mayıs ayında bu kurs gerçekleştirilir.

İzmir hava gösterileri

2 Mart – 8 Mart (1937) tarihleri arasında İzmir ve civarında Türk Hava Kurumu adına tanıtım, gösteri ve halk uçuşları yapılmıştır. Halkın yoğun ilgisi karşısında iki gün olarak planlanan uçuşlar altı gün boyunca yapılmıştır. İzmir merkez olmak kaydıyla Manisa, Bayındır, Ödemiş, Tire, Torbalı’da uçuşlar ve gösteriler yapılmıştır. İşte bu süreçte halk inanılmaz bağışlarda bulunmuştur. Nakdi yardımların yanı sıra tarla ve hayvan bağışları yapılmıştır.

İzmir Paraşüt Kulesi

9 Eylül 1937 tarihinde açılışı yapılan paraşüt kulesi bir buçuk yıl gibi kısa bir sürede tamamlanmıştır. İzmir paraşüt kulesi ile ilgili olarak; kulenin bulunduğu yer, denizden 4,50 metre yükseklikte, hafif meyilli ve arızasız dolma bir zemindir. Temel çalışmalarına başlanınca killi ve çamurlu toprakla karşılaşılmıştır. Yeniden yapılan hesaplar sonucu 25 x 25 ölçülerinde ve 8 - 12 metre uzunluğunda 64 kazık çakmaya karar verilmiştir. Daha sonra bir tonluk tokmaklarla çakılan meşe kazıkların adedi 75’e çıkartılmıştır. Bornova kum ve çakılı ile 24 mm.lik demirler kullanılmış, Yunus ve Aslan marka çimentolar tercih edilmiştir. Açıldığı günden bu güne zaman zaman kesintiler yaşasa da gençlerimize havacılığı sevdirmek adına faal olarak tutulmaktadır.

İzmir Fuarı’nda THK izleri

İzmir Fuarında THK pavyonu inşaat çalışmaları 1937 yılı fuar açılışına yetiştirilmiştir. Ancak kaynaklarda açılan THK pavyonu ve işlevi hakkında henüz detaylı bilgilere ulaşılamamıştır. Ulaşılabilen en kapsamlı bilgi ise, 1945 yılı Eylülündeki THK pavyonunun büyük şovudur.

THK Uçak Fabrikası imalatı olan THK - 3 planörü, Habicht (Doğan) ilk kez bu fuarda sergilenmiştir. Bilindiği üzere 6 adet üretilen bu planörler tek kişilik olup, usta planörcüler tarafından akrobasi uçuşlarında kullanılmaktadır. Bu planörün usta ismi ise (Ş) Avni Yaykın’dır.

Sergilenen diğer bir uçak ise, THK - 2 Akrobasi Uçağıdır. Tek kişilik akrobasi uçağı olarak planlanan uçaktan 12 adet üretilmiştir. 1944 yılı içersinde 2 adet prototipi üretilen uçaklardan bir tanesi bu pavyonda görücüye çıkmıştır.

Son olarak Türkiye’de üretilen uçaklardan Magister de fuarda yer almıştır. Lisansı ikinci kez satın alınan Miles Magister uçaklarından üretilen ilk uçak 1 Mayıs 1942 yılında uçurulmuştur.

THK ve Türkkuşu’nun faaliyetlerinin yanı sıra Uçak ve Motor Fabrikaları üretimlerinin de sergilendiği fuarda birçok görsel ve yazıl materyaller havacılık severlere sunulmuştur.

Kısaca İzmir ve havacılık ilişkisi hakkında yazmaya çalıştım. Umarım İzmir tarihi ile ilgilenen dostlarım bu yazı ile ekteki fotoğrafları değerlendirirler. Kendi uzmanlık alanlarındaki havacılık bilgilerini de benimle paylaşırlar.

Güzel İzmir ve havacılarına selam olsun.


Fotoğraf altı yazıları:

1. Fotoğraf: İzmir / Konak, Sarıkışla yanında ilk deniz hava limanı. Fotoğraf uçak ve hangarların kaldırılmasından sonraki dönemi göstermektedir.

2. Fotoğraf: İzmir isimli deniz uçağının önünde Kazım Karabekir Paşa ve askeri personel.

3. Fotoğraf: İzmir isimli deniz uçağı Rohrback önünde hatıra fotoğrafı.

4. Fotoğraf: Birinci kordonda bulunan Tayyare Sineması.

5. Fotoğraf: Bağış uçaklar kapsamında alınan Akhisar - 2 uçağı.

6. Fotoğraf: 1 Aralık 1936 tarihinde inşaatı devam etmekte olan İzmir Paraşüt Kulesi’nin önünde mühendis Muammer Tansu’nun hatıra fotoğrafı.

7. Fotoğraf: 1937 yılı başlarında THK Pavyonu ve Paraşüt Kulesi’nin inşaatında çalışan personelin toplu fotoğrafı.

8. Fotoğraf: 18 Mayıs 1936 tarihinde Kültürpark arazisi üzerinde yapılan planör “A” brövesi kursunda. Sırtı dönük olan öğretmen Vecihi Hürkuş.

9. Fotoğraf: 21 Mayıs 1936 tarihinde Kültürpark arazisindeki planör kursiyerleri ve hocaları Vecihi Hürkuş.

10. Fotoğraf: 9 Eylül 1937 fuar açılışından sonra THK Paraşüt Kulesi ile ilgili basından alınan haber ve fotoğraf kupürleri.

11. Fotoğraf: THK Pavyonu ve Paraşüt Kulesi’nin 1940’lı yıllardaki görüntüsü.